O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi respublika ta’lim markazi boshlang’ich ta’lim

Gap. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga gap haqida: gapning ifoda maqsadiga
 
ko‘ra 
turlari (darak, so‘roq, buyruq gap) haqida, his-hayajon bilan aytilgan gaplar; gapning 
mazmuniga ko‘ra oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgisining qo‘yilishi, gap bo‘laklari, 
gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gaplarning so‘z birikmalariga ajratilishi haqidagi 
ma’lumotlar to‘rt o‘quv yili davomida izchillik bilan berib boriladi. Gap bo‘laklari: ega, 
kesim va ikkinchi darajali bo‘laklar mavzulari ham o‘rganiladi (Ikkinchi darajali 
bo‘laklar turlarga ajratilmaydi). O‘quvchilar so‘z birikmalari bilan amaliy tanishtiriladi. 
4-sinfda 
va, ammo, lekin,
bog‘lovchilari yordamida bog‘langan va bog‘lovchilarsiz 
qo‘llangan uyushiq bo‘lakli gaplar o‘rganiladi. O‘quvchilar uyushiq bo‘lakli gaplarni 

---

sanash ohangida o‘qishga; 
va,
ammo, lekin, 
bog‘lovchilari bilan bog‘langan uyushiq 
bo‘laklarda shu
 
bog’lovchilardan oldin vergul qo‘yib yozishga, undalma, uyushiq 
bo‘lakli gaplardan og‘zaki va yozma nutqda foydalanishga o‘rganadilar. 
Fonetika va grammatikadan berilgan bilimlar imlo qoidalarini o‘zlashtirish uchun 
asos bo‘ladi. O‘rganilgan imlo qoidalarini amaliyotga tadbiq etishga oid mashqlar 
izchillik bilan o‘tkazib borilishi, bolalar yozganlarini o‘zlari tekshirib, xato va 
kamchiliklarini o‘zlari topa olishga va ularni to‘g‘rilay bilishga odatlanishlari lozim. 
Bog‘lanishli nutq. 
Boshlang‘ich sinflarda olib boriladigan ta’limiy ishlarning
 
asosiy yo‘nalishlaridan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, 
muomala odobini, nutq madaniyatini shakllantirish hisoblanadi. 
O‘quvchilar nutqini o‘stirish ustida ishlash savod o‘rgatish davridanoq, o‘qish va 
ona tili darslari, atrofimizdagi olam, matematika va boshqa fanlar, sinfdan tashqari 
mashg‘ulotlar bilan bog‘liq holda izchillik bilan davom ettiriladi. Nutqiy mashqlardan 
bog‘lanishli nutqqa oid og‘zaki va yozma mashqlarga alohida ahamiyat beriladi. 
«Sinfda, sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish» dasturiga ko‘ra o‘qilgan matnni qayta 
hikoyalash (og‘zaki bayon), o‘qiganlari, ko‘rgan-bilganlari, eshitganlari asosida og‘zaki 
hikoya tuzish(insho)ga oid og‘zaki mashqlar o‘tkaziladi; «Fonetika, grammatika, imlo 
va nutq o‘stirish» dasturiga ko‘ra kichik yoshdagi o‘quvchilarning yoshlariga mos 
ravishda namuna asosida matn tuzishga va uni lug‘aviy-imloviy tayyorgarlikdan so‘ng, 
o‘qituvchi yordamida yozish(bayon)ga doir ko‘rgan bilganlari, o‘qiganlari, kuzatishlari 
asosida matn tuzishlariga, ya’ni inshoga oid mashqlarni bajarishga o‘rgatib boriladi. 
Boshlang‘ich sinflarda bayon va insho ta’limiy xarakterda bo‘ladi. Bayon ham, 
insho ham kichik hikoya shaklida bo‘lishi zarur. 
Tabiatni kuzatishga, qatnashuvchi shaxslarning tashqi ko‘rinishini tasvirlashga oid 
hikoyaga 
nega?, nima uchun?
kabi so‘roqlarga javob bo‘ladigan muhokamaga oid bir-
ikki gap qo‘shib boriladi. Buning uchun o‘quvchilar avval tabiat hodisalari, kishilar 
mehnat va narsalarni tasvirlab, ikki-uch gapni og‘zaki tuzishga, ma’lum tayyorgarlikdan 
so‘ng ularni yozishga o‘rgatilishi kerak. Bog‘lanishli nutq mashqlarini o‘tkazishga 
dasturda maxsus soatlar ajratilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy-imloviy 
tayyorgarlikdan so‘ng bayon yozdirishga, hikoyani og‘zaki tuzdirish va berilgan 
savollarga javob yozdirishga tavsiya etiladi.