O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Arab, Damashk, «baxtli Arabiston», Najd, badaviy, Zodagon, said, Dajla, Frot, feodal, «paygambar», zakot, xijrat, xarbiy demokratiya, «kofir», xaraj, juz’ya, zakot, sunniylar, gubernator, «oltin davr», kadastrlar, satrap, ikta, vakif, xissa, mazdak, «Shark papalari», renta, «chodir yopingan odam», shiyya, xorijitlar.


1-asosiy savol:
Islomning paydo bulmasdan ilgari Arabistondagi uch davr va islom dinining paydo bulishida Muxammadning roli.


Ukituvchining maksadi: Arablar tarixining uch davrga bulinishini aytib berish, islom dinining paydo bulmasdan ilgari Arabistonning ijtimoiy va iktisodiy xayotini ochib berish, islom dining paydo bulishida Muxammad va uning izdoshlarining tutgan urniga baxo berish.


Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   Arablar tarixdagi uch davrni aytib beradi.
   
2. 
   Islom dinining paydo bulmasdan ilgrigi Arabistonning ijtimoiy va itisodiy axvolini ochib beradi.
   
3. 
   Islom dinining paydo bulishidagi shart-sharoitlarini aniklaydi.
   
4. 
   Islom dinining paydo bulishida Muxammadning tutgan roli xakida tushunadi.
   
5. 
   Muxammadning vafotidan keyingi arab kabilalarining ijtimoiy xayotiga baxo beradi.
   

1 – asosiy savol bayoni:
Arablar tarixi odatda uch davrga : 1) Makka-Madina davriga-Islom dini paydo bulmasdan ilgari Arabiston va islom dinining paydo bulish davriga (VI-VII asrlar); 2) Damashk (Suriya) davriga-Ummaviylar dinastiyasining idora kilish davriga (661-750) va 3) Bogdod (Eron-Mesopatamiya) davriga-Abbosiylar dinastiyasining idora kilish davriga (750-1055) bulinadi; Abbosiylar dinastiyasining idora kilish davri xalifaliklarning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi. Arab xalifaliklarning turli siyosiy markazlari bilan boglik bulgan bu uchta xronologik davriga arab feodalizmining rivojlanishi xam asosan muvofik keladi. Birinchi davrda arab jamiyatida feodallashuv prosessi endi boshlanayotganligi namoyon buladi. Ikkinchi va xususan, uchinchi davrda yevropa feodalizmining xarakterli xususiyatlari tarkib topdi.Territoriya jixatidan Yevropaning turttad bir kismiga teng keladigan juda katta yarim orol bulmish Arabiston yarim orolining kup kismi suvsiz chul va saxrolardan iboratdir, ammo dexkonchilik kilish mumkin bulgan yeri ozginadir. Shuning uchun Arabiston axolisining ozchilik kismigina utrok xayot kechirar va dexkonchilik bilan shugullanar edi. Arablarning kupchiligi esa kuchmanchi – badaviylardan iborat bulib, kuy, echki va tuya bokar edi. Arabistonning dexkonchilik uchun eng kulay bulgan ulkas i janubiy – garbiy viloyat – Yaman yoki «baxtli Arabiston» bulib, bu yerda kadim zamonlardayok muttasil ravishda birining urnini ikkinchisi olib kelgan bir necha yirik kuldorlik davlati bor edi. Xijozning (yarim orolning Kizil dengiz buylab chuzilib ketgan kambar kismining) esa fakat ayrim voxalaridagina dexkonchilik kilish mumkin edi. Yarim orolning eng katta kismi – Najd – sugoriladigan yerlari juda kam bulgan goyat katta yassi toglikdan iborat bir joy bulib, fakat chorvachilik uchungina yarar edi.
VI-VII asrlardagi arablrning ijtimoiy tuzumida xali urugchilik belgilari kuchli edi. Arablar – kuchmanchi (badaviy) arablar xam utrok arablar xam – juda kup urug va kabilalargina bulingan edi. Xun olish bor edi. Urugning bayrok a’zolari kurbsizrok karindoshlariga iktisodiy jixatdan yordam berishi lozim edi. Xar bir kabilaning uz diniy marosimi bor edi. Kabila va uruglarning boshida shayx va saidlar turib, xokimiyat fakat shularning kulida edi.
Ana shunday sharoitda arablar sinflarning tashkil topish prsessi tezlashib ketdi. Arab shaxarlaridagi axolining kuyi tabakalari uz axvolidan norozi edi, ular sudxur boylarga nafratlanib karar edi, bu norozilikni va nafratlanib karashni dexkonchilik bilan shugullanuvchi utrok kabilalardagi va chorvachilik bilan shugullanuvchi kuchmanchi kabilalardagi oddiy omma xam kuvvatladi, bu kabilalar xam yerga muxtoj edi va uz urug-kabilasidagi feodallasha boshlagan zodagonlardan jabr-zulm kurmokda edi. Muxammad (570-632) kuraysh kabilasiga mansub bulgan va kambagallashgan xonadondan chikkan edi, bu kabila Makkada xukmron kabila edi. Muxammad dastlab chupon bulib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orkasida savdogar bulib olgan. Lekin uning sudxurlikka ilgaridan yomon kuz bilan karab kelishi uning demokratik elementlar bilan yakinlashuviga sabab buldi. Muxammad din targibotchisi («paygambar») sifatida 610 yillarda maydonga chikdi. Sudxurlikni koralashdan tashkari, u xar bir kishidan kambagallarga yordam berishni, uz daromadining undan bir kismini kambagallarni bokish uchun ajratishni talab kildi. Shu bilan birga uruglar urtasidagi uzaro urush-janjallarni tuxtatishni xam talab kildi, uruglarning bir-biridan kasos olishga, urug va kabilalarning tor kon-kardoshlik doirasida bikinib yotishga karshi chikdi. Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy koidasida, ya’ni: 1) bitta xudoga-olloxga ishonish, 2) xar kuni albatta besh vakt nomozni tark etmaslik, 3) yilda bir marta ramazon oyida rza tutish, 4) zakot (kambagallarga ushur) berish va 5) xaj kilishdan iborat besh farzida xech kanday sosial isloxat yuk edi.
Dastlabki vaktlarda Makkadagi kuraysh aristokratiyasi Muxammadga juda xam dushmanlik kuzi bilan karadi. Muxammad Makkaning azaldan beri davom etib kelayotgan urf-odatlarining ildiziga bolta urayotgandek, Ka’baning axmiyatini gumon ostida koldirayotgandek tuyiladi. Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kup utmay, islom orolidan tashkariga chikib, Vizantiya, Eron yerlarini istilo kila boshladi.