O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Nazorat topshiriklari:

1. 
   Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari.
   
2. 
   Nifokning kelib chikish sabablarini aniklang?
   
3. 
   Ummaviylar xalifaligining ijtimoiy va iktisodiy xayotiga baxo bering?
   
4. 
   Abbosiylar xalifaligining tashkil topishidagi shart-sharoitlarni ochib bering.
   
5. 
   Damashk xalifaligi necha yil xukm surdi?
   

A) 660-710 yillar
V) 660-650 yillar
S) 662-745 yillar
D) 661-750 yillar
Ye) 659-755 yillar

6. 
   Muxammadlarning vorislaridan uchinchi xalifa kim edi va u nechanchi yillar xukmronlik kildi?
   

A) Xalifa Usmon 644-656 y
V) Xalifa Abubakr 634-645 y
S) Xalifa Umar 634-644 y
D) Xalifa Ali 632-634
Ye) Tugri javob yuk.


Asosiy savol:
3.Xalifalikning iktisodiy yuksalishi va parchalanishi.


Maksad: Xalifalikning yuksalishidagi shart-sharoitlarning yuzaga kelishi tugrisida aytib berish, Bogdod xalifaligi davrida arablarda feodal munosabatlarining keskinlashuvini tushuntirish , xalk kuzgolonlarining asl maksad va moxiyatini ochib berish va xalifalikning parchalanishiga baxo berish.


Identiv ukuv maksadlar:

1. 
   Xalifalikning yuksalish sabablarini biladi.
   
2. 
   Xalk kuzgolonlarining asl maksad va moxiyatini tushunadi.
   
3. 
   Kuzgolonlarning kayerlarda bulib utganini xaritadan kurib, foydalanadi.
   
4. 
   Xalifalikning parchalanib ketish sabablarini ochib beradi.
   
5. 
   Xalifalikning ijtimoiy va iktisodiy axvoliga baxo beradi.
   

3- asosiy savolning bayoni:
Abbosiylar davrida Old va Urta Osiyoning shuningdek, Shimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida ma’lum vaktgacha tinchlik va xavfsizlik karor topishi natijasida xalifalik iktisodiy jixatdan goyat tarkkiy topdi. Bu davrda dexkonchilik soxasida katta yutuklarga erishildi. Sholi, paxta, shafron keng tarkalgan kishlok xujalik ekinlari edi. Juda keng atirgul plantasiyalari, parfyumeriya (atir-upa eliklar) uchun maxsus essensiya berar edi. Arablar kimmatbaxo nasldor ot va kuylar urchitardilar. Bu yerda jun, ipak va gazlamalar yaxshi navli pulat va kurol (mashxur Damashk pulati) shishalar va oynalardan yasalgan buyumlar zarargarlik va attorlik buyumlari ishlab chikarilardi. Arab savdogarlari yirok Shimolgacha, Yukori Volgagacha va xatto Baltika dengizi kirkoklarigacha savdo kilardilar. Arablar savdosida kul savdosi katta urin tutardi. Bu kullar asosan Osiyolik Yevropaliklardan iborat edi.
Arablar xukmronligining ilk davrida ancha yengil tortgan xalifalik mexnatkash axolisining axvoli keyinchalik ogirlasha boshladi. Dexkonlar kisman natura shaklida (maxsulot bilan) va kisman pul shaklida katta-katta soliklar tulardi. Amaldorlarning uz boshimchaligi va jabr-zulmi dexkonlarning xukuksizligi va ximoyasizligi ularni xakikatda yarim kul xoliga solib kuygan edi. Xalifalikda kullarning axvoli juda ogir edi. Ularning manfaatini ximoya kiluvchi xalifaga karshi bir necha marta kuzgolon kutarildi. Bu kuzgolonlar odatdan tashkari uzok davom etardi va juda xam kattik bulardi. Chunochi Mansur xalifa ulgandan keyin oradan kup vakt utmay Urta Osiyoda dexkonlarning katta kuzgoloni kutarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom buldi. Bu kuzgolonga Marv shaxri atrofidan chikkan Mukanna («Chodir yopingan odam») lakabli Xoshim ibn Xakim degan bir kirchi boshchilik kildi. Bu kuzgolonlar Mazdakiylar mazxabining ta’siri aks etdi. Mazdakiylar mol-mulkining urtada bulishini va xayotni noz-ne’matlaridan foydalanishda xamma teng bulishini talab kilar edi. IX asrning oxiri X asrning boshlarida xalifalikning janubida dexkonlar xarakati kutarildi. Bu xarakatga Karmat degan odam bosh bulib, u uzini “paygambar” deb e’lon kildi. Uning atrofiga juda kuplab kochok dexkon va kullar kelib tuplandi. Oxir-natijada Karmatchilar Fors kultigi kirgoklarida uziga xos bir dexkonlar respublikasini tuzishga muvafak buldi. Karmatchilar xarakati bilan bir vaktda Basra atrofida kul zanjilari juda katta kuzgoloni bulib utdi. Bu kuzgolon 14 yil (869-883) davom etdi.
Zanjilarga shia Ali ibn Muxammad bosh bulib, bu uzini xalifa deb e’lon kildi. Zanjilar kuzgolonini bostirish uchun xukumat ularga karshi juda katta kushin yuborishga majbur buldi. Keng kulam olgan xalk xarakatlari xalifalikni larzaga keltirib, kup vaktgacha uning birligini buzib kuydi. Xalifalik turli mamlakatlarni uz ichiga olgan bulib, turli-tuman xalklarni konglomeratidan iborat ediki, ulardan bazilari utmishda uzining yorkin tarixiga ega edi. Shu bilan birga xalifalik xokimiyati tobora zaiflashib bormokda edi. Feodallashuv jarayni Sharkda uziga xos xususiyatlarga ega bulishiga karamasdan feodalizm tarakkiyotining ilk davrida Garbda kanday natijalarga olib kelgan bulsa, bu yerda xam xuddi shunday natijalarga olib keldi. Amirlar, ya’ni viloyat xokimlari maxalliy feodal yer egalariga suyanib turib, uzlarining maxxaliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. Xalifalik xakikatda VIII asrda parchalana boshlagan edi.
756 yilda Kurdoba amirligi ajralib chikkandan keyin (929 yildan boshlab u xalifalikka aylandi) VIII asrning oxiri IX asrning boshlarida Marokash bilan Tunis ajralib chikdi, IX asrning utalarida Misr mustakil bulib koldi. (Bu yerda avvalgi tulunlar, keyinchalik X asrda Alining avlodlari – Fotimiylar idora kila boshlab, ular 969 yildan e’tiboran Misrni mustakil Koxira xalifaligiga aylantirdi. IX va X asrlarda Eron ajralib chikdi, avval Sharkiy Eron (Xuroson) , keyin esa, Garbiy Eron ajralib chikdi. Movaraunnaxrda esa, Somoniylar davlati tuzildi, uning markazi Buxoro shaxri buldi. Bu davlat X asrning boshida kariyb oxirigacha yashadi. Eron turklaridan iborat kuchli Gaznaviylar davlati vujudga keldi. Bu davlatning poytaxti Gazna shaxri buldi. 945 yili Erondagi Shia feodal xonadonlaridan biri bulgan Buiylar xonadoni Bogdodni bosib olib, xalifalikni kolgan yerlarini uzok vaktgacha idora kildi.
1055 yilda saljuk turklardan bulgan Tugrulbek Sulton deb e’lon kilindm. Shundan keyin xalifalar kulida fakat diniy xokimiyatgina koldi. Mana shunday uziga xos «Shark papalari» sifatida xalifalar Bogdodda uzok vaktgacha, mugullar istilosigacha, ya’ni 1258 yilgacha yashab kelgan.