O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Demokrit
(er. av. 460-370) mantiqiy ta’limotida fikrning chinligi masalasi muxim 
o’rin tutadi. U ko’proq induktsiya va analogiyani o’rganishga e’tibor beradi, xaqiqatni 
bilish uchun yakka buyumlarni ko’zatish, xis qilish orqali umumlashtirish zarur, deb 
ta’kidlaydi. Xukmni subyekt va predikatning o’zaro aloqasidan iborat, deb ta’riflaydi. U 
etarli asos qonunini ontologik asosda tushuntiradi. Demokritning mantiqiy ta’limoti 
keyinchalik Aristotel va F. Bekon ta’limotlariga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. 
Sokrat
(er. av. 469-399) ta’limotiga ko’ra buyumlarning moxiyatini bilib Bulmaydi. 
Inson, avvalo, o’z-o’zini bilishi kerak. Bilim umumiylik to’grisidagi tushunchadir. 
Xaqiqatni aniqlash uchun o’ziga xos usul darkor. Bu usul vositasida o’rganilayotgan 
buyum xaqida umumiy tushuncha xosil kilinadi va shu tushunchaga asoslanib buyum 
xaqida fikr yuritiladi. Xaqiqatni aniqlash uchun mo’xolif fikridagi ziddiyatlar o’rganiladi. 
Predmet xaqidagi tushunchalar ziddiyatli Bo’lsa, demak bilim yuzaki Bo’ladi. Sokrat 
xaqiqatni aniqlashda induktsiya va definitsiyadan foydalanishni tavsiya etadi. 
Induktsiya - kundalik xayotdagi yakka misollar asosida umumiy tushunchalarni xosil 
qilish usulidir. Definitsiya - baxs jarayonida tushunchalarni ta’riflashdan iborat. Bu usulni 
Sokrat «mayevtika» deb ataydi. 
Platon
(er. av. 427-347) ustozi Sokratning, umumiy tushunchalar buyumlarning 
moxiyatini ifodalaydi, degan fikrini davom ettiradi. U umumiy tushunchalarni buyumlardan 
va insonlardan ajralgan mutlaq goyalar sifatida talqin qiladi, ularni birlamchi deb biladi. U 
xukmni tafakkurning asosiy elementi deb xisoblaydi. Xukm ega va kesimning birligidan 
iborat Bulib, tasdiq yoki inkor ma’noni bildiradi. Agar xukmda birlashishi mumkin 
Bulmagan tushunchalar birlashtirilsa, u xato Bo’ladi. 
Platon xukmlarni tashkil etuvchi tushunchalarni piramida shaklida tasvirlaydi. 
Piramidaning uchiga ezgulik tushunchasini qo’yadi. Borliq, o’zgarish, sukunat, ayniyat, 
tafovut tushunchalarini eng universal tushunchalar, deb ta’riflaydi. Chin bilimga 
intuitsiya orqali erishiladi. Platon definitsiya masalasiga katta e’tibor bergan, yaqin jins 
va tur belgisini ko’rsatish orqali ta’riflash usulini, tushunchalarni dixotomik Bulishni 
bilgan. 
Platon to’gri tafakkurning asosiy qonunlarini ta’riflab bermagan Bo’lsa xam, ularning 
moxiyatini tushungan. Masalan, kontradiktor tushunchalar, xukmlar, bir vaqtda bir xil 
munosabatda bir buyumga nisbatan chin Bula olmasligini ta’kidlagan. «Evtidem» 

---

82 
dialogidagi «bir narsaning xam Bulishi, xam Bulmasligi mumkin emas», degan fikri 
uning nozidlik qonunini bilganligidan dalolat beradi. 
Mantiq ilmining aloxida fan sifatida shakllanishi Aristotelning nomi bilan bogliqdir. U 
birinchi Bulib, mantiq ilmi o’rganadigan masalalar doirasini aniqlab berdi. Aristotelning 
«Kategoriyalar», «Talqin xakida», «Birinchi Analitika», «Ikkinchi analitika», «Sofistik 
raddiyalar 
xaqida», 
«Topika» nomli asarlari bevosita mantiq masalalariga 
bagishlangandir. Uning «Ritorika», «Poetika» asarlari xam mantiqiy ta’limotining muxim 
tarkibiy qismlari xisoblanadi. «Metafizika», «Rux xaqida» asarlarida esa mantiq 
masalalari ma’lum darajada bayon qilingan. 
Aristotel mantiqni «ma’lum bilimlardan noma’lum bilimlarni aniqlovchi», «chin 
fikrni xato fikrdan ajratuvchi» fan sifatida ta’riflaydi. Mantiqning vazifasi chin fikrni, 
xaqiqatni aniqlashdir, deb ta’kidlaydi. 
Mutafakkir xaqiqatning mavjudligini, obyektiv xarakterini e’tirof etgan xolda, 
«bilimlarimizning vokelikka mos kelishi - xaqiqatdir», deb ko’rsatadi. U xaqiqatni 
aniqlashda nozidlik va uchinchisi istisno qonunlariga amal qilish zarurligini ta’kidlaydi. 
Aristotel bu qonunlarni xam ontologik, xam gnoseologik nuqtai nazardan ta’riflaydi. Bir 
vaqtda, bir xil munosabatda aynan bir predmetga nisbatan o’zaro bir-birini istisno fikrlarni 
bildirish mumkin emasligini, chunki bu fikrlardan biri chin, boshqasi xato Bulishi yoki xar 
ikkisi xato Bulishi mumkinligini asoslab beradi, o’zaro ikki zid fikrning biri chin, boshqasi 
xato Bo’lganda, uchinchi fikrga o’rin yo’q, ekanligini ta’kidlaydi. 
Aristotel asarlarida to’gri tafakkurning ayniyat va etarli asos qonunlari maxsus tarzda 
ko’rib chiqilmagan. Lekin mo’tafakkir asarlarining taxlili ularda bu qonunlarga xos 
talablarning bayon qilinganligini ko’rsatadi. 
Aristotelning mantiqiy ta’limotida xulosa chiqarish etakchi o’rinni egallaydi. U 
tafakkur shakllari Bo’lgan tushuncha va xukmni xulosa chiqarishning tarkibiy qismlari 
sifatida taxlil qiladi. «Rux xaqida» asarida muloxazalarni ruxiy xodisa sifatida tekshirsa, 
«Metafizika», «Talqin xaqida» asarlarida uni mantiqiy shakl sifatida analiz qiladi. Xukm 
– diayrezis - aqliy analizning natijasidir. U xukmni apofansis deb ataydi. Xukm biror 
narsaga nimaningdir taalluqli yoki taalluqli emasligi xaqida bayon qilingan fikr Bulib, u 
chin yoki yolgon Bulishi mumkin. Xar qanday gap xam xukm Bulmaydi. Faqat qat’iy 
fikrlargina xukm xisoblanadi. Mutafakkir xukmning strukturasi mantiqiy ega, mantiqiy 
kesim va mantiqiy boglovchidan iborat Bo’ladi, deb ko’rsatadi: S-P (S-P emas). U 
xukmni quyidagicha turlarga ajratadi: 
Aristotel tushunchalarni xukmning tarkibiy qismlari sifatida taxlil qiladi, umumiy va 
yakka tushunchalarning munosabatiga aloxida e’tibor beradi. 
Yakka tushunchalar birinchi moxiyat Bulib, mazmunan boydir. 
XUKM 
MAZMUNI 
ТАSDIQ 
INKOR 
UMUMIY 
ХАJMI 
JUZZIY 
NOANIQ 
ODDIY 
MODDALIGI 
IMKONIY 
ZARURIY 

---

83 
Umumiy tushunchalar ikkinchi moxiyatni ifodalaydi va ular mazmunan boy emas. 
Umumiylik yakka buyumlarning asosini tashkil etadi. 
Aristotel kategoriya (tushuncha)larni quyidagicha klassifikatsiya qiladi: 1. Moxiyat, 
2. Miqdor, 3. Sifat, 4. Munosabat, 5. O’rin, 6. Vaqt, 7. Xolat, 8. Ègalik, 9. Xarakat, 
10. Sez. 
Aristotelning ta’kidlashicha, subyektlarning subyekti, ya’ni predikat Bulolmaydigan 
subyektlar – birinchi substantsiyadir. 
Predikatlarning predikati, ya’ni oxirgi predikat - kategoriyadir. 
Aristotelda kategoriya xam ontologik, xam grammatik, xam mantiqiy aspektlarga ega. 
U «tushuncha bu biror jins yoki turga mansub barcha predmetlarga xos umumiylik Bulib, 
predmetning moxiyatini ifodalaydi», - deb aytgan. 
Aristotel bevosita xulosa chiqarishni aloxida ko’rib chiqqan emas. 
U sillogizm deganda mavjud xukmlardan yangi xukmlarni keltirib chiqarishni 
tushunadi. 
Aristotel deduktiv, ya’ni sillogistik xulosa chiqarishning nazariy asoslarini ishlab 
chiqqan. Sillogizm aksiomasi, umumiy va xususiy qoidalari, sillogizm figuralari, 
moduslari, entimema, epixeyrema, polisillogizm, sorit kabi masalalarni birinchi 
«Analitika» asarida batafsil bayon etgan. U I-figurani mukammal, deb bilgan. 
Aristotel ta’limotida xulosa chiqarish isbotlash shakli deb xisoblanadi. U isbotlashning 
ilmiy (apodeyktik), dialektik, ritorik, sofistik usullarini taxlil qilgan, eristika - 
muvaffaqiyatli baxs yuritish qonun-qoidalarini ishlab chiqqan, peyrastika-maqsadsiz 
muxokama yuritishning zararli ekanligini ta’kidlagan. 
Induktiv isbotni deduktsiyaga nisbatan kuchsiz, deb xisoblagan. Analogiyani 
(paradeygma) juz’iylikdan juz’iylikka boruvchi xulosa chiqarish, deb ko’rsatgan. 
Aristotel «Sofistik raddiyalar xaqida» nomli asarida sofistlarning baxs yuritishdan 
maqsadi xaqiqatni aniqlash emas, balki raqibini maglubiyatga uchratishdir, deb 
ko’rsatadi. U sofistik xatolarning turlarini aniqlab berdi. Bular: 
a) fikrning shakli bilan bogliq Bo’lgan xatolar; 
b) fikrning mazmuni bilan bogliq Bo’lgan xatolar. 
Aristotelning mantiqiy ta’limoti mantiq ilmining keyingi rivojiga katta ta’sir etgan. 
Aristoteldan so’ng mantiq ilmi asosan stoya maktabi vakillarining, Èpikur, skeptiklar 
ta’limotlarida rivojlantirilgan. 
Stoya 
maktabi vakillari birinchi Bulib, «logika» terminini tafakkur xaqidagi maxsus 
fanni ifodalash uchun qo’llashgan. Ular mantiqni falsafaning tarkibiy qismi, mantiqning 
maqsadi inson aqlini xatolardan asrash va xaqiqatga erishishdir, deb bilishgan. Stoiklar 
mantigi ikki qismdan iborat Bo’lgan: dialektika va ritorika; dialektika o’z navbatida 
grammatika va bilish nazariyasiga Bulingan. Stoiklar xam Aristotel kabi nozidlik 
qonunini to’gri tafakkurning asosiy printsipi, deb bilganlar. Xukm masalasida esa ular 
qat’iy xukmlarni emas, ko’proq shartli xukmlarni taxlil qilganlar. Ular shartli xukmni 
sabab va oqibat boglanishlarini aks ettiruvchi tafakkur shakli deb bilganlar. 
Xulosa chiqarishning quyidagi besh modusini ko’rsatganlar: 
1)
q
p
q,
р

2)
p
q
q,
р

3)
q
p
,
q
р


---

84 
4)
q
p
q,
р

5)
p
q
q,
р

Aytish mumkinki, stoiklar birinchi Bulib, muloxazalar mantigiga oid fikrlarni bayon 
qilganlar. 
Èpikur
(er. av. 341-270) falsafada birinchi o’ringa bilish nazariyasi va mantiqni 
qo’ygan, ikkinchi o’rinda – fizika, o’chinchi o’rinda – axloq Bo’lgan. U tugma goyalar 
yo’q, bilimlarimizning manbai – sezgilardir, sezgilarimiz yolgon ma’lumot bermaydi, 
faqat xulosa chiqarishdagina inson xatoga yo’l qo’yishi mumkin, deb ta’kidlaydi. Èpikur 
xulosa chiqarishda ko’proq analogiya va induktsiyaga axamiyat bergan.