O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Skeptitsizm
vakillari bilish jarayonining nisbiy xarakterini mutlaqlashtirganlar, 
xaqiqatni bilib Bulmaydi deganlar. Sezgilar va tasavvur o’rtasidagi tafovutni Burttirib 
ko’rsatganlar. Ularning insonni xaqiqatdan adashtiruvchi xolatlar xaqidagi qarashlari 
etiborga loyiq. 
Biz yuqorida ko’rib chiqqan ta’limotlar, Qadimgi Gretsiyada mantiq ilmining 
shakllanishi va rivojlanishi bu ilmning bilimlar tizimidan mustaxkam o’rin egallashida 
muxim axamiyatga ega Bo’lgan, deb xulosa chiqarishimizga asos Bo’ladi. 
2. Qadimgi Gretsiyada shakllangan mantiq ilmi O’rta asrlarda yangi mazmun bilan 
boyitildi. Bu, ayniqsa, mantiqning Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida, xususan, O’rta 
Osiyoda rivojlanishida yaqqol ko’rinadi. 
VI-XIII asrlarga kelib, Yaqin va O’rta Sharqda Arab xalifaligi vujudga keldi, uning 
xukmron dunyoqarashi Bo’lgan Islom dini qaror topdi. Tarixda «musulmon madaniyati» 
nomi bilan ma’lum Bo’lgan madaniyat shakllandi. Bu yangi madaniyatning 
shakllanishiga O’rta Osiyo xalqlarining iste’dodli vakillari muxim xissa qo’shdilar. Bu 
davrda diniy va dunyoviy ilmlar qatori mantiq ilmi xam rivojlandi. 
IX-XI asrlarda Sharq mamlakatlarida, xoususan O’rta Osiyoda falsafiy va mantiqiy 
ta’limotlarning rivojlanishiga qadimgi yunon, xind mutafakkirlari asarlarining ko’plab 
tarjima qilinishi ijobiy ta’sir ko’rsatdi. 
Shuni aloxida ta’kidlash zarurki, IX-XI asrlar Yaqin va O’rta Sharqda mantiqiy 
ta’limotlarning rivojlanishidagi eng samarali davr xisoblanadi. Bu davrda mantiq ilmini 
o’rganishga Bo’lgan talabning oshishi, birinchidan, tabiatshunoslik fanlarining 
rivojlanishi va tabiiy-ilmiy bilimlarga Bo’lgan extiyojning kuchayishi bilan; ikkinchidan, 
ijtimoiy xayot bilan bogliq Bo’lgan masalalarni to’gri, adolatli xal qilishga intilishning 
ortishi bilan va, uchinchidan, eng muximi, to’gri fikr yuritishga Bo’lgan talabning, chin 
fikrlarni xato fikrlardan ajratish zaruriyati bilan izoxlanadi. 
Tarjimonlarning faoliyati natijasida IX asrga kelib grek mantigi butun musulmon 
epistemologiyasi (bilish nazariyasi) ning asosi Bulib qoldi. Mantiqni ular ba’zan «xunar» 
yoki «san’at», va ko’proq «ilm» deb atashgan. Mantiq ilm sifatida ma’lum bilimlarni 
yaratish, ularni asoslash va tasniflash sistemasini bergan. U «xaqiqat» ni bilish yo’llari 
xaqidagi tarixchilarning va muxaddislarning baxslariga, musulmon xuquqshunosligiga 
xam katta ta’sir ko’rsatgan. 
Sharqda birinchilardan Bulib mantiq ilmi bilan shugullangan, arab-musulmon 
dunyosida peripatetizmga yo’l ochib bergan mutafakkir Al-Kindiydir. 
Abu Yusuf Yokub ibn Isxok al-Kindiy (taxm. 800 Basra - 870 Bagdod) - arab faylasufi 
va olimi. U qadimgi grek, xind va forslarning falsafiy-mantiqiy merosini yaxshi bilgan, 

---

85 
arab tilida falsafiy atamalarni ishlab chiqishda faol qatnashgan va o’z davrida birinchi 
Bulib fanlarni tasniflashga uringan. 
Al-Kindiyning dunyoqarashida mantiq ilmiga oid masalalar aloxida o’rin egallaydi. U 
qadimgi yunon mutafakkirlari asarlarini tarjima qilib, ularga sharxlar yozgan. 
O’rta asrlarda yozilgan «al-Fixrist» nomli bibliografik asarda (muallifi ibn an-Nadim, 
995 y. vafot etgan) al-Kindiyning «Aristotelning o’nta kategoriyalari xaqida», 
«Kategoriyalar» dagi Aristotelning maqsadi xaqida» nomli asarlari to’grisida ma’lumot 
beriladi. An-Nadimning ta’kidlashicha, al-Kindiy «Ikkinchi Analitika» ga oid ikki traktat 
yozgan: «Mantiqiy isbotlashga doir qisqacha risola» va «Isbotlash xaqida risola». 
Shunigdek, al-Kindiy «Sofistlarning adashtirishlariga qarshi ogoxlantirish» nomli 
risolasida Aristotelning «Sofistika» siga Bo’lgan munosabatini bayon qiladi. Al-
Kindiyning «She’r san’ati xaqida» nomli asari Aristotelning «Poetika»siga kommentariya 
sifatida yozilgan. 
U Aristotelning «Ikkinchi analitika» sini Evklid geometriyasi bilan solishtirish 
goyasini ilgari suradi. Mantiqiy isbotlashni tushunish va undan foydalanish uchun 
geometriyani o’rganish zarur, deb xisoblaydi. Uningcha, faqat shundagina Aristotelning 
yaratgan qoidalarini tushunish mumkin. Al-Kindiy birorta buyumni isbotlashni uning 
mavjudligiga, borligiga ishonmasdan turib boshlash mumkin emas, deydi. Uning fikricha, 
isbotlashning maqsadi buyumni tashkil etuvchi shaklni o’rganishdan iboratdir. 
Al-Kindiyning falsafiy va mantiqiy asarlari, uning ratsionalistik yo’nalishidagi fikrlari 
Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Beruniy va boshqa progressiv mutafakkirlar 
dunyoqarashining shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatdi. Uning asarlari O’rta asrlardayoq 
Garbiy Evropada keng shuxrat qozondi. 
IX-XI asrlarda mantiq masalalari bilan astoydil shugullangan O’rta Osiyo 
mutafakkirilaridan Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdullox al-Xorazmiylarni ko’rsatish 
mumkin. Bu mo’tafakkirlarning mantiqqa bagishlab yozgan asarlari asosan to’qqiz 
nomdan iborat ekanligini va ularning nomlanishi, ketma-ketligi bir xil ekanligini 
ko’rishimiz mumkin. Bunga sabab shuki, Aristotelning «Organoni» ni tashkil etuvchi 
oltita mantiqiy traktatlariga («Kategoriyalar», «Talqin xaqida», «Birinchi analitika», 
«Ikkinchi analitika», «Topika», «Sofistik raddiya») suriyaliklar uning «Ritorika»si bilan 
«Poetika»sini qo’shdilar. Bundan avvalroq esa unga Porfiriyning «Isoguvchi» asari 
qo’shilgan edi. Shunday qilib «Organon» to’qqiz traktatdan iborat Bo’lgan yaxlit ta’limot 
sifatida arab faylasuflari tomonidan qabul qilingan. Shu asosga ko’ra Forobiy, Ibn Sino, 
Al-Xorazmiylar mantiqga oid ta’limotlarini aynan shu tartibda ishlab chiqdilar. 
Mantiq masalalarini keng va izchil tadqiq etgan mutafakkir