O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

ALEKSANDR MAKEDONSKIY TARIXI 

 

Urta Osiyoning antik davrlari tasvirlangan asarlar ichida Kvint Kurs Rufning 

«Aleksandr Makedonskiy tarixi» asari alohida o’rin tutali. Unda Urta Osiyoning 

eramizdan avvalgi IV—III asrlariga oid voqyealari tasvirlangan. Kurs Rufning bu 

asarining Urta Osiyo haqidagi boshqa asarlardan farqli tomonn shundaki, unda ikki 

daryo Oks (Amu) va Yaksart (Sir) oraligidagi tarixiy voqyealar keng ifodalangan. 

Kurs Rufning ushbu asari Diodor, Yustin, hatto jahon adabiyotida muhim 

o’ringa ega bo’lgan Plutarxning «Aleksandr» romanidan ham ustun ekanligini 

ko’ramiz. U «Aleksandrning yurishi» asaridan ham bir qadar ustun darajadadir. 

Asarda tasvirlangan voqyealarning bayoni fikrimizning isboti bo’la oladi

50

. 

Asarning VII kitobida va VIII kitobning bir qismida Urta Osiyo voqyealari 

tasvirlanadi.Asarda ifodalanishicha, Aleksandr So’g’diyona yerlariga ko’sh-ni 

bo’lgan Girkoniyaga katta ko’shin bilan bostirib kiradi. «Atrof qumlik, sahro, 

quyosh qizdiradi. Suv tanqis edi. Qumlik xuddi olov purkayotgandek»

51

. 

Asardan keltirilgan bu parchada yozuvchi Amudaryoning narigi tomonidagi 

turkman cho’llarini tasvirlayapti. Makedoniyaliklarning Urta Osiyoning olov 

purkab turgan issig’iga moslashishlari juda qiyin bo’ladi. «Bu yerlarda kechasi 

yurish ancha kulay. Ayniqsa, tong pallasidagi muzdakkina sahro sha-badasi, 

quyosh chiqishi bilan harorat ko’tariladi. So’ngra butun a’zoi badannngiz yona 

                                                 

50

  Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, Тошкент, 1991. 

51

 Страбон. География. В семнадцати книгах. Книга седмая, глава шестая. Типографи Рис. Уязск. ., 1979 512 

с. 

 

---

 

52

boshlaydi. Jangchilar avval ruhan tushkunlikka tushadi, so’ngra issiqqa bardosh 

berolmay, holdan toya boshlashadi». 

Kurs Ruf xuddi U rta Osiyo cho’llarida o’zi bo’lgandek, bu yerlarning tabiat 

manzaralarini o’z ko’zi bilan ko’rgandek tasvirlaydi. Yozuvchi o’z asarida sahro 

manzarasiga ancha kekg o’rin bergan. Oy yoki kunpni aniq ko’rsatmasa ham, 

makedoniliklarning bu yerlardan saraton oylarida o’tganligini aniq-lash qiyin 

emas. 

Yana bir o’rinda yozuvchi jangchilar issiqqa bardosh berolmay oxirgi 

vikolarigacha, hatto moylarigacha ichib qo’yganligini aytadi. Ularga suyuqlik 

bo’lsa bas edi, qarab o’tirmasdan icha-verardi. Ayrimlarining qorni shunday 

shishib ketgan ediki, hatto qurol ko’tarishga ham darmoni yetmasdi, deb hikoya qi-

ladi yozuvchi. Haqiqatan ham Kurs Ruf asari Urta Osiyoga bagishlangan boshqa 

ko’pgina grek va Rim adabiyotidagi asarlardan shu bilan farq qiladiki, unda tabiat 

tasviriga aloxnda e’tibor berilgan. 

Asarni o’qir ekansiz, sizga yaqindan tanish bo’lgan tabiat manzaralari, 

geografik muhit tasvirlari birma-bir ko’z o’ngingizdan o’taveradi. Odam o’tsa 

oyog’i, qush uchsa qanoti kuyadigan, bu borsa kelmas sahrolarda ham skif 

qabilalarining yashayotgaidigini ko’rib, yozuvchi hayratga tushgandek bo’ladi. 

Hatto asarni o’qigan kitobxon ham bunday voqyealarga qiziqib qaraydi. Zim-ziyo, 

poyonsiz sahroi-kabirda odamlar yashamoqda. Skif xalqi qadimdan mana shunday 

matonatli, mehnatkash va kuchli iroda egasi bo’lgan. 

«Aleksandr jangchilari meshga suv to’ldirib kelayotgan bir cholni tutib 

keltiradilar. Aleksandr u kishidan suvni qayerga? olib borayotganini so’raydi. 

Shunda u sahroda chanqab yotgan o’g’illariga olib borayotganini aytadi. Aleksandr 

meshni qaytarib berib, «Bu suvning hammasini men icholmayman, askarlarimga 

bo’lib beray desam yetmaydi, undan ko’ra sen o’g’illaringga olib boraqol, deb suv 

tuldirilgan meshni cholga qaytarib beradi»

52

. 

                                                 

52

 3. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т, 1994. 

 

---

 

53

Yozuvchi bu shahar aholisining tarixiga alohida to’xtaladi. Eron shoxi 

Kserks greklar bilan bo’lgan jangda, ularning bir qismini asir olib, So’g’diyona 

cho’llariga- olib kelib tash-lagan edi. Bugun bu branxidlar Aleksandrii o’zlarining 

yaksht qavmlaridek .qarshn oladilar. Yezuvchining o’z asarida tasvir-lanayotgan 

voqyealardan ilgarigi davrga, uzoq va yaqin o’tmishga murojaat etishi tarixiy nasr 

talabiga xosdir. Bunday retrospektiv epizodlar tarixiy nasrda ko’p uchraydi. Bu 

o’rinda yozuvchi branxidlar tarixiga murojaat etib. katta bir voqyeani esga solishga 

muvofiq bo’lgan. Bunday qishloq va shaharlar Urta Osiyo hududining bir nechta 

joylarida bor. 

To’rtinchi kuni Aleksandr Maroqand shahriga yetib keladi. «Maroqandning 

devorlari baland va mustahkam edi. Uning ichiga joylashgan qal’a ikknnchi devor 

bilan o’ralgan. Aleksandr u yerda katta qo’shinni qoldirib, o’zi yaqin oradagi qish-

loqlarni yoqib, talay boshlaydi». 

Mana shu epizoddan ham ko’rinib turibdiki, Aleksandr Urta Osiyoda o’ta 

shafqatsizlik va talon-tarojlikni avjiga chi-qargan. Butun bir qishloqlarni kultepaga 

aylantirgan. Shaharlarni o’zining toshotar mashinasi bilan buzib, vayron qilgan. 

 

Plutarx 

Plutarx eramizning 46-yilida Gresiyadagi Beotin o’lkasining shimoli-g’arbiy 

qismida joylashgan uncha katta bo’lmagan Xeron shahrida tug’ilgan. Uning otasi 

Avtobul o’z zamonasining o’qimishli kishilaridan biri edi. Shuning uchun ham u 

Plutarxning chuqur ilm olishiga alohida e’tibor bilan qaraydi. 

Uning bobosi Lampriy ham ilm-ma’rifatga rag’batli kishi edi. Lampriy 

xonadoniga xeronlik adabiyot ahllari, donishmandlar tez-tez tashrif buyurib, 

suhbatlar qilib turardi. Bobosining bobosi Nikarx ham Xeronda yashab, eramizdan 

avvalgi 31-yilda Antoniy bilan Oktavian qo’shinlari o’rtasida bo’lib o’tgan Aksium 

---

 

54

jangining ishtirokchisi bo’lgan edi. Plutarxning ikkala akasi Lampriy bilan Timon 

ham o’qimishli bo’lib ulg’ayadi

53

. 

Plutarx Timoksena ismli go’zal ayolga uylanadi. Undan to’rt o’g’il, bir qiz 

ko’radi. Ikki o’g’li—kattasi va eng kichigi hamda qizi yoshligida o’lib ketadi. 

Qizining o’limi munosabati bilan xotini Timoksenga yo’llagan g’oyat hayajonli 

maktubi hozir ham Plutarxning tanlangan asarlaridan o’rin olgan. 

Geografik sharoiti qulay bo’lgan bu shaharda qadimda bosqinchilik urushlari 

ko’p bo’lgan. Dastlab, o’zaro yaqin-atrofdagi o’lkalarda turli urush xatarlari bo’lib, 

kichkina Xeronni talab ketardi. Jangu jadallarnn boshidan ko’p kechirgan 

xeronliklar o’z shahrnni jon-jahdlari bilan himoya qilishardi. Bunday knrg’in 

urushlar nchkda eng daxshatlisi eramizdan avvalgi 338 yilda bo’lib o’tgandi. Shoh 

Filipp II davrida Makedoniya pstplochilari Xeronga bostirib keladilar. Xeron-liklar 

katta otryad tuzib, Filipp qo’shinnga qarshi bir necha kun qattiq turib jang 

qiladilar. Nihoyatda katta kuchga ega bulgan Filipp qo’shnnlarini qaytara olmagan 

bo’lsa ham, xeronliklarnnng vatanparvarligi keyinchalik uzoq yillar da-vomida 

tillarda doston bo’lib yurdi. 

Xeron tarixiy voqyealarga boy shahar bo’lgani uchun xam uning odamlari 

ko’prok o’tmish haqida qiziq-qiziq hikoyalar so’zlashga odatlanib qelgan edilar.   

Mana shunday   tarixiy voqyealarni bolaligida Plutarx ko’p tinglardn. Balki 

o’tmish sarguzashtlarining ta’siridadir, Plutarx ulg’ayganda o’z-shahrining va 

umuman grek xalqining tarixiga hayrat bilan qaray boshladi. Xeronni juda sevardi. 

U qasrda bo’lmasin, bu shahar bilan qalban bog’lanib turardi. 

Plutarx sayohat qilishni yaxshi ko’rar, o’zga xalqlar-o’tmishiga ham qiziqish 

bilan e’tibor berardi. Keyinchalik u Afinadagi adabiy hayot bilan yaqindan aloqa 

bog’laydi. Madaniyat markazi bo’lgan bu shaharda grek donishmandlari asarlarini 

berilib o’qiydi. Qadimiy tarixga ega bo’lgan, ilm-ma’rifat maskani Afina shahri 

Plutarx dunyoqarashiga katta ta’sir o’tkazadi. Zamonasining ilg’or fikrli faylasfi 

                                                 

53

 Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида. Тузувчи ва таржимон Зоҳир аълам.Т.: Юрист медиа маркази 2008, 

155 б. 

 

---

 

55

Ammon Sakkas bilan yaqnn aloqada bo’ladi. U bilan bprga ko’p o’tmay Kichik 

Osiyo, Gresiya, Italiya sayohatiga jo’naydi. Bu sayohat davomida Plutarx ko’pgina 

sirli voqyealarning, g’aroynb sarguzashtlarning guvohi bo’ladi. 

Afinada u falsafa ilmini chuqur o’rgatuvchi Ammoniya maktabiga qatnaydi. 

Bu maktabga u o’zining dastlabki ijod mashqlari bilan ishtirok etadi. Eramizning 

60-yilida u zamonasining ma’rifatli kishisv, tarixchi Neyron bilan Gresiya 

bo’ylab» sayohatga chiqadi. 

So’ngra Makedoniya safari chog’ida Aleksandriya shahriga boradi. Plutarx 

bu shaharda bo’lganida Aleksandr Makedonskiy haqida ko’plab rizoyat va 

hikoyatlar eshitadi. Aleksandr tarixi bilan yaqindan qiziqadi. U haqda asar yozish 

niyatida fakt va materiallar to’play boshlaydi. Eramizning 90 yillarigacha Plutarx 

Italiya yerlarida, xususan Rimda buladn. Rimdagi adabiy hayot uni yangi ijod sari 

undaydi, u lotin tilini o’rganpshga kirishadi. Biroq davlag ishlari bilan band 

bo’lganlngi tufayli u uzoq, yillar bu tilni o’rgana olmaydi. Faqat keksaygandagina 

lotin tilida yozilgan asarlarni o’kishga muyassar bo’ladi. 

Plutarx juda chuqur ilm sohibi edi. Uni qomuschi adib desak ham bo’ladi. 

Shu bilan birga, u sermahsul yozuvchi, katta talant egasi edi. Keksalik chog’ida 

Plutarx yana ona shahri Xeronga qaytib boradi. Mazmunli umr kechirib, 

eramizning 127 yilida vafot etadi. 

Plutarxning adabiy hayot yo’li dramatik voqyealarga ni-hoyatda boy. Uning 

ko’pgika asarlari bizgacha yetib kelmagan. Plutarxning o’limidan so’ig uning 

asarlarini o’g’li Lampriyem to’playdi. Uning aytishicha, otasining asarlari 210 

tadan ziyod bo’lgan. 

Plutarx asarlarini ikki guruhga bo’lib o’rganishimiz mumkin: tarixiy asarlar 

va falsafiy-adabiy asarlar. Plutarx asarlari janr jixatidan xam xilma-xildir. Mu-himi 

shundaki, uning asarlari falsafiy fikrlarga boyligi bilan antik adabiyetda yaratilgan 

ko’pgina asarlardan ajra-lib turadi. Uning «Qo’shalok hayotnomalar» asari greklar 

va rimliklar tarixiga asoslangan bo’lib, Plutarx nomini tanitadi. Bu asar 

zamondoshlari va o’tmishdoshlari tarjimai holini tasvirlashga qaratilgan bo’lnb, 

---

 

56

to’plamda u o’zining .hakiqiy badiiy mahoratini qahramonlariga xarakteristika 

berish va obrazlar yaratish jarayonida namoyish etadi. 

Plutarxning bu asariga prototip bo’lgan qahramonlar ichida sarkardalar, 

imperatorlar, dazlat ishlari bilan band bo’lgan boshka kishilar, shuningdek, oddiy 

xalq vakillari, pok qalbli nnsonlar bor. Uzi Rim imperatosligiga yaqnn kishi 

bo’lgani, imperatorlikda mansabdor shaxs sifatida ishlagan-ligi tufayli, 

saltanatning ichki sirlari bilan yaqindan ta-nish bo’lgan Plutarx imperatorlar va 

sarkardalar obrazini yaratishga alohida e’tibor beradi. U o’z qahramonlarining 

taqdirini o’sha davr taqdiri bilan bog’laydi. Qahramonlarining xarakteridan 

davrning muhim xususiyatlarini axtarishga intiladi.