O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA 
SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI 
 
 
 
 
 
 
 
SAMARQAND QISHLOQ XO’JALIK INSTITUTI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI 
FANIDAN MARUZALAR MATNI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Samarqand – 2015 
2 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

 
«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan majmo’a amaldagi me’yoriy va huquqiy hujjatlar, 
mutaxassisliklar bo’yicha adabiyotlar hamda internet tarmog’idan olingan ma’lumotlar hamda 
O’zbekiston Respublikasining mintaqaviy xususiyatlari va talablari inobatga olgan holda har 
tomonlama tahlil asosida tayyorlangan. Majmo’a qishloq xo’jaligi bakalavriat ta’lim yo’nalishi 
bo’yicha bilim olayotgan talabalarga fanni chuqur va mukammal o’zlashtirish hamda reyting 
nazoratining turli ko’rinishlariga mustaqil tayyorlanishida foydalanish uchun mo’ljallangan. 
 
 
Mazkur maruzalar kursi «Umumiy texnika fanlari va hayot faoliyati xavfsizligi» 
kafedrasida (bayonnoma № ___« » __________ 2015y.), «Qishloq xo’jaligini 
mexanizasiyalash va mahsulotlarini qayta ishlash» fakultetining uslubiy kengash (bayonnoma 
№ __ « » ________ 2015y.) va institututning markaziy uslubiy kengash (bayonnoma № ___ 
«___ »__________ 2015y) yig’ilishlarida muhokama qilinib, institut ilmiy kengashi tomonidan 
(bayonnoma № «____» ____ __________ 2015y.) chop etishga ruxsat etildi. 
 
 
 
Tuzuvchi: 
Katta o’qituvchi AXasilbekov 
 
 
Taqrizchilar: 
Agrohomiya fakulteti dekani, dosent D.Normurodov. 
I.T.Ergashev, t.f.d., prof., Samarqand qishloq xo’jaligi instituti, Qishloq xo’jaligi 
mashinalari, foydalanish va ta’mirlash kafedrasi professori. 
3 
KIRISH 
Respublikamizda olib borilayotgan siyosatning ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib, 
kishilarnirng ishlab chiqarish va favqulodda vaziyatlarda vujudga keladigan xavf-xatardan 
sog’lig’i va xavfsizligini ta’minlashdan iboratdir. Hayotning barcha tarmoqlarida kishilar 
xavfsizligi va sog’lig’i muhofazasini ta’minlash va uni saqlash masalalarini hayotda tadbiq 
etishda „Hayot-faoliyat xavfsizligi" fanining roli katta ahamiyatga ega. Mazkur fan kishilarni 
ishlab chiqarish faoliyati davomida xavfsizligi hamda favqulodda vaziyatlarda ularning 
muhofazasini ta’minlash masalalarini yagona tarkibiy tizimga birlashtiradi. 
Fanning maqsadi - qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishdagi barcha ishchi xodimlar va 
rahbarlarni xavfsiz va sog’lom ish sharoitlarini yaratishga nazariy va amaliy jihatdan 
tayyorlash, hamda favqulodda vaziyatlar xavfi tug’ilganda yoki vujudga kelganda to’g’ri harakat 
qilish va himoyalanish asoslarini o’rgatish bilan birga kishilarni xavfsizlikni ta’minlash 
borasidagi qonun oldidagi majburiyatlari, burchlari va huquqlarini o’rgatadi. 
„Hayot-faoliyati xavfsizligi" fani, ilmiy fan bo’lib u muhansdislik psixologiyasi, odam 
fiziologiyasi, mehnat muhofazasi, fuqaro muhofazasi, ekologiya, tibbiyot, ergonomika, iqtisod, 
huquqshunoslik, tabiiy, texnogen va ekologik favqulodda holatlarni o’rganuvchi va boshqa 
mutaxassislik fanlari bilan bog’liq holda rivojlanib kelmoqda. 
Fanni o’zlashtirish davomida talabalar ishlab chiqarish jarayoni va favqulodda 
vaziyatlarda kishilar va atrof muhit xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan me’yoriy-huquqiy 
hujjatlar, xavfli va zararli omillar, ularning inson organizmiga ta’siri, ularning xavfli ta’siridan 
himoyalanish usullari va vositalari, ishlab chiqarishda va favqulodda holatlarda hayot-faoliyat 
xavfsizligini ta’minlash bo’yicha ishlarni tashkil qilish, radiasion va kimyoviy holatni baholash 
usullari, qishloq xo’jalik obyektlarining barqarorligini oshirish yo’llari va usullari, hamda 
favqulodda holatlarda kechiktirib bo’lmaydigan tuzatish-tiklash ishlarini tashkil qilish va olib 
borish tartibi va usullarini o’rganadi. 
4 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

§1. HAYOT FAOLIYATI XAFSIZLIGINING 
NAZARIY ASOSLARI 
Reja: 
1.1. Hayot faoliyati xafsizligining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va mazmuni. 
1.2. Hayot faoliyati xafsizligi bo’yicha asosiy tushuncha, atama va aniqlashlar 
1.3. «Inson-mashina -muhit» tizimi tasnifi. 
1.4. Xavfsiz va zararsiz mehnat sharoitini yaratishning asosiy yo’llari. 
1.5. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishidagi ish sharoitlari va ularning asosiy xususiyatlari. 
1.6. Hayot faoliyati xafsizligi fanining rivojlanish asoslari 
Tayanch iboralar: Ergonomika, mehnat fiziologiyasi, mehnat gigiyenasi, xavf-xatar, 
«Inson-mashina-muhit» tizimi, Xalqaro Mehnat Tashkiloti konventsiyalari 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. H.E.G’oipov. Mehnat muhofazasi.- Toshkent, «Mehnat», 2000. 
2.O.Qudratov, T.G’aniev Hayotiy faoliyat xavfsizligi.- Toshkent, «Mehnat” 2004. 
3.G.I Belyakov Oxrana truda. - Moskva, «Agropromizdat», 1990. 
4. Programma Sotrudnichestva mejdu Respublikoy Uzbekistan i 
Mejdunarodnoy organizasiyey truda na period 2000–2002 gg. 
1.1 . Hayot faoliyati xavfsizligi fanining 
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va mazmuni 
Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biri – 
respublikamiz fuqarolarini ishlab chiqarish jarayoni va boshqa holatlarda mavjud yoki vujudga 
kelishi mumkin bo’lgan turli xavfli va zararli omillar ta’siridan himoyalash, ularning ijtimoiy 
himoyasini qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida ta’minlash hamda sanitariya va 
gigiyena talablariga mos mehnat sharoitlarini yaratib berishdan iboratdir. 
Respublikamizda ish beruvchi va ishlovchi o’rtasidagi munosabatlarni xalqaro 
andozalarga mos holda tashkil etish maqsadida Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan ishlab 
chiqqan konventsiyalaridagi ishchi kelishuv, qiqrq soatlik ish haftasi, bayram kunlari ishlagani 
uchun haq to’lash, onalik huquqini himoyalash, majburiy mehnatni yo’q qilish, bandlik va 
faoliyat to’risidagi kelishuv, ishchilar vakilligi va mehnatni taqdirlash kabi masalalar keng 
o’rganilib, amaldagi qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topgan. Ayniqsa 
respublikamiz mustaqillik yillarida Xalqaro Mehnat Tashkiloti konvensiyalarini ratifikatsiya 
qilinishi (C29 Forced Labour Convention, 1930 Uzbekistan,1992 ratified, C47 Forty-Hour Week 
Convention, 1935 Uzbekistan,1992 ratified, C52 Holidays with Pay Convention, 1936 
Uzbekistan, 1992 ratified C98 Right to Organise and Collective Bargaining Convention, 1949 
Uzbekistan, 1992 ratified, C100 Equal Remuneration Convention, 1951 Uzbekistan,1992 
ratified, C103 Maternity Protection Convention (Revised), 1952 Uzbekistan, 1992, 
ratified, C105 Abolition of Forced Labour Convention, 1957 Uzbekistan, 1997 ratified, C111 
Discrimination (Employment and Occupation) Convention, 1958 Uzbekistan 1992 ratified, 
C122 Employment Policy Convention, 1964 Uzbekistan,1992, ratified, C135 Workers' 
Representatives Convention, 1971 Uzbekistan,1997 ratified) respublikmizning xalqaro 
maydondagi siyosiy mavqeini yanada mustahkamladi va jahon andozalariga mos keladigan 
mehnat qonunlari va boshqa me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga asos bo’ldi. 
Hayot faoliyati xavfsizligi fani tarkibi jihatdan quyidagi qismlardan tashkil topgan: 
- hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari; 
- ishlab chiqarishda hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy va 
tashkiliy masalalari; 
5 
- ishlab chiqarishda sanitariya va gigiyena asoslari; 
- ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi asoslari; 
- ishlab chiqarishda elektr xavfsizligi; 
- ishlab chiqarishda yong’in xavfsizligi; 
- favqulodda vaziyatlar turlari va ularning tasnifi; 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

- favqulodda vaziyatlarda aholi va atrof muhit muhofazasining 
huquqiy asoslari; 
- tabiiy, radiatsion, kimyoviy va biologik favqulodda vaziyatlar 
tasnifi; 
- favqulodda vaziyatlarda qishloq xo’jalik inshootlarida barqarorlikni 
ta’minlash va kechiktirib bo’lmaydigan qutqaruv-tiklash ishlarini 
tashkil etish tadbirlari. 
Insonni har qanday faoliyati davomida xavfsizligini ta’minlash qadimgi davrdan hozirgi 
kungacha muhim masalalardan biri bo’lgan va bo’lib kelmoqda. 1950-yil sentyabr oyida 
Germaniyaning Kyoln shahrida bo’lib o’tgan birinchi xalqaro kongresda, Hayot - faoliyat 
xavfsizligi fan sifatida qabul qilindi va mustaqil fan sifatida shakllanib o’z nazariyasi, uslubi va 
printsiplariga ega bo’ldi. 
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fani muhandislik psixologiyasi, psixofiziologiya, mehnatni 
ilmiy tashkil qilish, mehnat fiziologiyasi, mehnat gigiyenasi, antropometriya, ergonomika, 
texnikaviy estetika, huquqshunoslik, iqtisodiyot, sanoat ekologiyasi, tibbiyot, geologiya va 
boshqa fanlarning yutuqlariga asoslanib, ushbu fanlar bir biridan tadqiqot qilinadigan yoki 
o’rganiladigan  ob’ektlarining  turi,  ya’ni,  “Inson-mashina”,  ”Inson-muhit”,  “Inson-
mashinamuhit” 
tizimlari bilan farq qiladi. 
Mazkur ma’ruzalar kursi asosan ikkita asosiy qism: 
-ishlab chiqarish faoliyati jarayonida xavsizlikni ta’minlash asoslari ( mehnat 
muhofazasi, xavfsilik texnikasi va ishlab chiqarish vositalari xavfsizligi); 
-aholi va atrof muhitni, tabiiy, ekologik va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarda 
muhofaza qilish asoslaridan iborat. 
Mehnatni muhofaza qilish — bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida 
amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati 
saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena 
va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat. 
Mehnatni muhofaza qilishni o’rganishdan maqsad – ishlab chiqarish jarayoni 
xavfsizligini chuqur o’rganish, bilish, tashviqot qilish va odamlarni xavf-xatardan himoya qilish 
masalalari asosida tarbiyalashdir. Buning ilmiy zamini: 
- ishlab chiqarishda shikastlanish, kasbiy kasalliklar, yong’in va halokatlar sabablarini 
har tomonlama tahlil qilish; 
- mehnat jarayonida qo’llaniladigan asbob-anjomlarning xavfsizlik va zararlilik darajasini 
o’rganish; 
- qishloq xo’jaligida qabul qilingan yoki joriy etishga tavsiya etiladigan og’ir hamda 
sermehnat ishlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish jarayonlarni asoslash va baholash kabi 
ishlar asosida yaratiladi. 
1.2. Hayot faoliyati xafsizligi bo’yicha asosiy tushuncha, 
atama va aniqlashlar 
Xavf-xatar – kimyoviy, biologik, fizikaviy yoki aralash holatdagi omillarni kishiga 
bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida sog’lig’iga etkazadigan ko’ngilsiz hodisalar. 
Xavflar taksonomiyasi - bu murakkab hodisalarni, tushunchalarni, kishi faoliyatiga 
6 
qaratilgan narsalarni tasniflash va tizimlash to’g’risidagi fandir. U faoliyat xavfsizligi borasida 
bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tartibini yanada chuqurroq o’rganishda katta ahamiyatga 
ega. 
Xavflar ro’yxati - bu ishlab chiarishda mavjud xavflarni (o’zgaruvchan harorat, havo 
tezligi, bosim, yorug’lik, havoni ionizatsiyalash, radioaktiv nurlar, portlash, gerbitsid, shovqin, 
tebranish, yong’in, zaharli moddalar, lazer nuri, elektr yoyi va sh.o’.) aniq bir tartib bo’yicha 
qo’yilgan nomlar va atamalar. Har bir tekshiriladigan ob’ektda o’tkaziladigan aniq tekshirishlar 
uchun shu ob’ektda uchraydigan xavflar ro’yxati tuziladi va baholanadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Xavflar kvantifikatsiyasi - hayot-faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar 
uchun etarli darajada kerak bo’lgan miqdoriy, vaqtincha, fazoviy va boshqa xususiyatlarni 
aniqlab amalga oshirish jarayonidir. Tenglashtirish jarayonida aniq bir masalani hal qilishda 
xavflar ro’yxati, zarar va boshqa omillar aniqlanadi. 
Sabab va oqibatlar. Sodir bo’lgan xavflar bilan sabablar o’rtasida sabab-oqibat aloqasi 
bor. O’z navbatida bir sabab ikkinchi salbiy oqibatni keltirib chiqaradi. Sabablar va xavflar 
zanjirsimon tizimni yaratadi. Yashirin xavflarning amalga oshishiga olib keladigan sharoit - 
sabab deb ataladi. Sabablar jarohatlar, yuqumli kasalliklarning keng tarqalishi (epidemiya, 
epizootiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlarni keltirib chiqaradi. Masalan hozirgi 
planetani global isishi muzliklarni erishi, okean suvi sathini ko’tarilishi, turli suv toshqinlari va 
boshqa tabiiy ofatlarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. 
1.3. «Inson-mashina -muhit» tizimi tasnifi 
Tizimlash tamoyili, hodisalarni o’zaro bog’liq ravishda bir to’plam tariqasida o’rganadi. 
Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element deb aytiladi. Tizimda bor sifat 
uning elementlarida bo’lmaydi. 
Bu tizimning muhim xususiyati bo’lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. 
Ko’ngilsiz voqealarning paydo bo’lish sabablarini aniqlash, ularni kamaytirishga qaratilgan 
tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlilining asosiy maqsadidir. 
Xavflarni o’rganish tartibi uch bosqichda amalga oshiriladi: 
1 bosqich - xavflarni oldindan tahlil etish, bunda xavfni manbalari, vujudga keltiradigan 
qismlar va tahlilni chegaralash, ya’ni tekshirilmaydigan xavflarni chiqarib tashlash 
ishlari amalga oshiriladi. 
2 bosqich - xavfli holatlarning ketma-ketligini aniqlash, ya’ni hodisa va xavflar «daraxti» 
(shajarasi)ni tuzish. Bunda xavflar «daraxti» yuqoridan pastga qarab quriladi va hamma 
sabablari hisobga olingan holda tamom bo’ladi. 
3 bosqich - oqibatlarni tahlil qilish. 
Xavfsizlik tizimi - xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo’llarini tayyorlash 
va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig’indisidir. 
Tahlil usuli. Xavfsizlikni ko’ngilsiz voqea ro’y berishidan oldin (aprior) yoki keyin 
(aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo’llaniladigan usul bevosita yoki aksincha 
bo’ladi. 
Xavflarni o’rganish va tahlil jarayonida tarkiblarga ajratiladi. «Inson-muhit», «insonmashina 
» va boshqa tizimlar murakkab ko’p tarkibli uyushmalardan (tuzilmalardan) hisoblanadi 
va aniq faoliyat sharoitlarida bu tuzilmalar (elementlar) yanada ravshanlashadi. 
Ishchilarni jarohatlanishdan saqlash maqsadida «Inson-mashina» tizimida mashina har 
xil ko’rsatkichlarga qarab optimallashtiriladi. Shaxsning ergonomik xususiyatlari, uning 
antropometrik,  fiziologik,  psixofiziologik  va  gigiyenik  xususiyatlar  bilan  belgilanadi. 
«Insonmashina 
» tizimining faoliyati samaradorlik ko’rsatkichlariga bog’liq. 
Ishlarni me’yorga solish va qonunlar asosida belgilab berish uchun ergonomika fani 
vujudga keldi. Ergonomikaning asl ma’nosi –lotinchadan –ergon - ish va nomos – qonunni 
bildiradi. Ergonomika – mehnat va ishchi jarayonlar qonuniyati to’g’risidagi fandir. Bu fan 
inson faoliyatini «inson-mashina–muhit» tizimini o’rganadi. Bu tizimda mashina deb texnik 
7 
vositalar yig’indisiga aytiladi va bulardan inson o’z faoliyati jarayonida foydalanadi. Tizimdagi 
muhit- bu ishlab chiqarish hududidagi mikroiqlim va boshqa sanitariya va gigiyenik holatlarni 
ko’rsatkichlari bilan belgilanadi. 
Ergonomika fanining asosiy maqsadi - ishlab chiqarish muhiti, uskuna va qurilmalarni 
hamda mashinalarni inson qobilyatlariga moslashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini 
optimizatsiyalash va mehnat xavfsizligini yuqori darajada ta’minlab berishdan iboratdir. 
Ergonomika fani antropologiya, fiziologiya, injenerlik psixologiyasi va mehnat gigiyenasi 
fanlari negizida vujudga keldi. Insonni ko’rish, eshitish va sezish qobilyatlarini hisobga olib, 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

mashina va uskunalarni boshqaruv tizimda turli ko’rinishdagi, ovozli, yorug’lik ko’rinishdagi 
signallar qo’llanilishi evaziga, inson o’zini sezgi organlari orqali bularni ishlab chiqarish 
jarayoni davomida farq qila oladi va boshqaradi. 
Ayniqsa kishilarni jismoniy (fiziologik), ruhiy va biologik xususiyatlarini o’rganish, 
ishlab chiqarish vositalari va foydalanadigan buyumlarning xavfsizlik darjasini oshishini 
ta’milashga asosiy mezon bo’lib xizmat qildi. 
Antropometrik omillar (shaxsning geometrik ko’rsatkichlari), ergonomik talablarni va 
shaxsni buyumga nisbatan antropometrik xususiyatli munosabatini aniqlaydi. 
Psixofiziologik xususiyatlar – ishlab chiqarish vositalari, mehnat mahsuloti va muhitni 
birgalikda sezgi organ (eshitish, ko’rish, his etish va boshqa)larning funktsional ishlashga 
mutanosibligi tushiniladi. 
Gigiyenik xususiyatlar – «Inson-mashina» tizimi majmuasida faoliyatning gigiyenik 
sharoitlari va ishchining ish qobiliyati asosida etishtirilgan mahsulotning muhit bilan 
bog’liqligini aniqlaydi. 
Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida baxtsiz hodisalarni kamaytirish muammosini 
faqatgina muhandislik uslublari orqali hal etib bo’lmaydi. Shu sababli, mehnat xavfsizligi 
psixologiyasi mehnat xavfsizligini ta’minlashda muhim o’rin tutadi. 
Xavfsizlik psixologiyasi - insonning mehnat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan 
psixologik bilimlardan foydalanish tushuniladi. 
Xavfsizlik psixologiyasi mehnat faoliyati jarayonida yuz beradigan ruhiy jarayonlarni, ruhiy 
xususiyalarni va ruhiy holatlarni chuqur o’rganadi va tahlil qiladi. 
Ruhiy jarayonlar – ruhiy faoliyatning asosini tashkil etib, emotsional va irodaviy sezish 
(his qilish, idrok qilish, xotirlash va b.sh.o’.) kabi turlarga bo’linadi. 
Ruhiy xususiyatlar (shaxsiy fazilatlar) – insonning xarakteri, dunyoqarashi, fikrlash 
qobiliyati va temperamenti, intellektual, emotsional, axloqiy va mehnat qobiliyati hamda irodasi 
kabi xususiyatlar orgali tavsiflanib, u turg’un va doimiy hisoblanadi. 
Ruhiy holat - ruhiy jarayonlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir etuvchi ruhiy faoliyat xususiyatini 
bildiradi. 
Mehnat psixologiyasi vazifalari hamda mehnat xavfsizligi psixologiyasi muammolaridan 
kelib chiqqan holda ruhiy holatni ishlab chiqarish ruhiy holati va maxsus ruhiy holatlarga ajratish 
mumkin. Maxsus ruhiy holat ishlab chiqarish jarohatlari, halokatlar va shu kabi ko’ngilsiz 
oqibatlar bo’yicha profilaktik tadbirlarni tashkillashtirishda yuzaga kelishi mumkin. Chegaradan 
tashqari ruhiy zo’riqish, tormozli va asabiy ko’rinishlarga bo’linadi. 
Asabiy zo’riqish, hayajonlanish, ruhiy zo’riqish giperaktivligi, ko’p so’zlilik, qo’l va ovoz 
qaltirashi kabi belgilarda namoyon bo’ladi. Bunday holatda ishchi dag’al, xafaqon ko’rinishga 
tushishi, tez-tez beixtiyor ish jihozlari va asboblari holatini kuzatishi, ust-kiyimini to’g’rilashi, 
qo’lini artishi va shu kabi qiliqlarni bajarishi kuzatiladi. Albatta, bu holatlarning barchasi xatoga 
yo’l qo’yilishiga va natijada baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 
Operatorning ruhiy ishonchliligini belgilovchi alohida ruhiy holatlar: paroksizmal hushdan 
ketish, kayfiyatni psixogen o’zgarishi, ruhiy faol vositalarni (stimulyatorlar, trankvilizatorlar, 
alkogol ichimliklar) qabul qilish ta’siridagi ruhiy o’zgarishlar ko’rinishlarida bo’ladi. 
Paroktsizmal holat – turli xil toifadagi hushdan ketish (bosh miyaning organik 
kasallanishi, epilepsiya, hushdan ketish), ya’ni, bir necha soniyadan bir necha daqiqa oralig’ida 
hushni yo’qotishdir. Albatta, bunday holat turli xil og’ir oqibatlarga olib keluvchi, ba’zida o’lim 
8 
bilan tugovchi baxtsiz hodisalarga sabab bo’lishi mumkin. 
Psixogen o’zgarishlar va affektiv holatlar ruhiy ta’sir orqali yuzaga keladi. Kayfiyatning 
tushishi va apatiya bir necha soatdan bir necha oygacha davom etishi mumkin. Albatta, bunga 
turli xil ko’ngilsiz hodisalar, ixtilofli, mojaroli vaziyatlar sabab bo’ladi. Bunday holatda 
befarqlik, lanjlik, lohaslik, tormozlanganlik, e’tiborsizlik, muskul harakatining susayishi sodir 
bo’lishi va bu holatlar o’z-o’zini nazorat qilish qobiliyatini susayishiga, natijada esa turli 
ko’rinishdagi baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

1.4. Xavfsiz va zararsiz mehnat sharoitini yaratishning 
asosiy yo’llari 
Xavfsizlikni ta’minlash asoslari, usullari niantik hamda dialektikaga xos umumiy 
usullarga tegishli bo’lmay, maxsus va ayrim usullardan hisoblanadi. Usullar va asoslar o’zaro 
bog’liqdir. Xavfsizlikni ta’minlash choralari, bu - usullarni va asoslarni amaliy, tashkiliy, 
moddiy gavdalantirib amalga oshirishdir. Asoslar, usullar, choralar xavfsizlikni ta’min etishdagi 
mantiqiy pog’onalardir. Ularni tanlab olish faoliyatning aniq sharoitlariga, xavfning darajasiga 
va boshqa mezonlarga bog’liq. 
Xavfsizlikni ta’minlash yo’llari ko’p. Ularni belgilariga qarab bir necha sinflarga ajratish 
mumkin: 
yo’naltiruvchi belgilar: 
• operatorning faolligi; 
• iqtidori; 
• tuzilishning tartibsizlanishi; 
• operatorni almashtirish; 
• tasniflash; 
• xavflarni yo’qotish; 
• tartiblash; 
• xavfni kamaytirish: 
texnik belgilari: 
• blokirovkalash; 
• vakuumlash; 
• germetiklash; 
• masofa bilan himoyalash; 
• mahkamlash; 
• to’siqlar orqali himoyalash; 
• ojiz zveno qo’llash; 
• siqilgan havo qo’llash; 
• harakatlarni sekinlashtirish. 
• 
tashkiliy belgilari: 
• vaqt bilan himoyalash; 
• axborot (ma’lumotlar); 
• zaxiralash; 
• mos kelmaslik; 
• me’yorlash; 
• xodimlar tanlash; 
• ergonomiklik. 
• 
boshqaruv: 
• moslik, nazorat; 
• qarshi aloqa; 
• rag’batlantirishlar; 
• boshqarish. 
• rejalilik; 
• javobgarlik; 
• samaradorlik; 
Xavfsizlikni ta’minlash qo’yidagi usullar orqali amalga oshiriladi: 
• gomosfera va nokosferani fazoviy va vaqt bo’yicha ajratib qo’yish, buni hal 
qilish uchun masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, robotlashtirish vositalari 
yordamidan foydalaniladi; 
• xavflarni yo’qotish yo’li bilan nokosferani me’yorlashtirish. Bu usulga 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

9 
ishchilarning shovqin, gaz, changdan jarohatlanishidan saqlovchi shaxsiy va 
birgalikdagi himoya vositalarini qo’llashi kiradi; 
• ishchilarni tegishli muhitga moslashishga, ularni himoyalash darajasini 
ko’tarishga yo’naltirilgan har xil vositalar va usullar: 
• malakasiga qarab kasb tanlash, ruhiy ta’sir va (shaxsiy) himoya vositalari 
qo’llashni o’z ichiga oladi. Amalda esa yuqorida aytilgan usullar birgalikda 
qo’llaniladi. 
• xavfsizlikni ta’minlovchi vositalarga, jamoa va shaxsiy himoya vositalari kiradi 
(JHV va ShHV). Ular o’z navbatida xavflarning turi, tuzilishi, ishlatish sohasiga 
ko’ra guro’hlarga bo’linadi. 
1.5. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishidagi ish sharoitlari va ularning 
asosiy xususiyatlari 
Hozirgi zamon qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi zamonaviy texnika bilan jihozlanganligi, 
ya’ni  texnika  va  texnologiyaning  takomillashib  turishi,  ishlab  chiqarish  jarayonining 
jadallashuvi, 
dasturlashtirish, hosilni yuqori sifat darajasida topshirish bilan farq qiladi. Bunda ishlarning 
davriyligi va mavsumiyligi, foydalanilayotgan energiyaning turliligi (mexanik, issiqlik, elektr, 
yorug’lik va boshqalar), material va moddalar (qattiq, suyuq, gazsimon)ning har xilligi 
yig’ishtirilayotgan hosilning ob-havo va boshqa sabablarga bog’liqligini, mehnat sharoitlarini 
me’yorlashtirishda hisobga olish kerak. 
Mehnat sharoitlarini yaxshilash ishlari bir qancha omillarni hisobga olgan holda tashkil 
etiladi.  Barcha  ishlab  chiqarish  omillari  qo’yidagilarga  bulinishi  mumkin:  tashkiliy,  texnikaviy, 
sanitariya- 
gigiyena, tabiiy, iqlim, iqtisodiy. 
1.6. Hayot faoliyati xafsizligi fanining rivojlanish asoslari 
Insoniyatning uzoq o’tmish hayotiy tajribasi har qanday faoliyat potentsial xavfga ega 
ekanligini tasdiqlaydi. Albatta, bu tasdiq aksiomaviy xarakterga egadir. Vaholanki, shu bilan bir 
qatorda xavf darajasini boshqarish hamda kamaytirish ham mumkindir. Lekin, qanday holatda 
bo’lmasin mutloq xavfsizlikga erishib bo’lmaydi. 
Xavfsizlik – ma’lum darajada xavf tug’ilishi bartaraf etilgan faoliyat holati, ya’ni faoliyatni 
amalga oshirishdagi asosiy maqsadlardan biridir. 
Mehnatni muhofaza qilish - ishlab chiqarishdagi mehnat xavfsizligini ta’minlashga 
qaratilgan  vositalar,  usullar  majmuidir.  Demak,  insonning  mehnat  xavfsizligini  ta’minlash 
birinchi 
navbatda uning mehnat faoliyati jarayonini va uni amalga oshirishda yuzaga keladigan xavfli 
omillarlarni o’rganishni talab etadi. Shu sababli, inson faoliyatining xavfsizligini ta’minlash 
bo’yicha  tadqiqot  ishlari  eramizdan  oldingi  384-322  yillarda  ijod  qilgan  Aristotel,  460-377 
yillarda 
yashagan Gippokrat asarlarida ham uchraydi. 
Taniqli olim Paratsels (1493-1541yy.) ishlarni bajarishda yuzaga keladigan xavfli 
omillarlarni  o’rganib  chiqib,  o’z  asarida  «Barcha  moddalar  zahardir,  va  barcha  moddalar 
doridarmon 
hamdir.  Faqat  bir  me’yor  ushbu  moddani  zaharga  aylantirsa,  ikkinchi  me’yor  esa  uni 
doridarmonga 
aylantiradi» deb yozadi. Nemis olimi Agrikol (1494-1555yy), italyan vrachi Ramassin 
(1633-1714yy), rus olimi M.V.Lomonosov (1711-1765yy) o’z asarlarida mehnat muhofazasi 
masalalariga alohida e’tibor qaratgan. 
Hayot faoliyati xavfsizligi fanini vujudga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo’lgan 
omillardan  biri,  bu  ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  jarayonida  inson  faoliyati  uchun  xavfli 
bo’lgan 
omillar va sharoitlar aniqlanib, ularni oldini olish zarurati sabab bo’ldi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Ulug’ bobokalonlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin Muhammad 
10 
Bobur, zamondoshlarimizdan N.D. Zolotnitskiy, N.V. Solovev, D.A. Kelbert, V.L. Gantillo, M.I. 
Grimitlin, M.N. Nabiyev, P.V. Uchastkin, T.I. Iskandarov, O’. Yo’ldoshev, O. Qudratov, 
T.G’aniyev va boshqalar fanni rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan. Ayniqsa kishilarni kun 
davomida fiziologik qobilyatini hisobga olgan holda ish vaqtini belgilashda F.F.Erisman, ishlab 
chiqarish jarayonida sog’liqni ta’minlash borasida N.A.Semashko, Z.P.Solovyov, G.V.Xlopin, 
nurlar ta’siridan himoyalashni N.F.Galanin, pestitsidlrdan zaharlanish oqibatlarini L.I Medved, 
jahonda birinchi bo’lib gaz niqobni N.D Zelenskiy, zoogigiyena faniga akademik K.I.Skryabin, 
I.M.Sechenov va I.P.Pavlov, yorug’likni ishlab chiqarishda tutgan o’rni to’g’risida S.I.Vavilov, 
yong’inni vujudga kelishi va xavfi to’g’risida A.A.Skonchinskiy kabi olimlar asos solganlar. 
Olimlarning izlanishlari va ishlab chiqarishdagi tajribalar natijasidan, inson faoliyati uchun 
xavfli bo’lgan omillar va sharoitlar aniqlanib, me’yoriy hujjatlar ishlab chiqariladi va ishlab 
chiqarishga xavfsiz va zararsiz mehnat sharoitlarini yaratish maqsadida hukumat qarorlari va 
qonunlari asosida joriy qilinadi. 
Nazorat uchun savollar. 
1. Hayot faoliyati xavfsizligi fani nimani o’rganadi? 
2. Xavflarning kelib chiqish sabablari nimalardan iborat? 
3. Xavfsizlik taksonomiyasini bayon qiling. 
4. Xavf-xatarlar kvantifikatsiyasi nima? 
5. Xavflarni tahlil qilishning aprior va aposterior usullari bir-birini to’ldiradimi yoki bir-biriga 
zidmi? 
6. «Xavfsizlik» deganda nimani tushunasiz? 
7. Xavfsizlikni ta’minlash yo’llari va usullari nimadan iborat? 
8. Ergonomika nima va ishlab chiqarishda tutgan o’rni nimadan iborat? 
9. «Inson-Mashina-Muhit» tizimi nima? 
10. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishdagi ish sharoitlarining asosiy 
xususiyatlari nimalarga bog’liq? 
11. Hayot faolyati xavfsizligi fanining rivojlanishiga asos solgan 
olimlar kimlar? 
11