O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Asosiy nosozliklar va texnik xizmat ko’rsatish 
Dvigatellarning ish jarayonining buzilishi gaz taqsimlash mexanizmida 
klapanlarning uyaga zich o’tirmasligi va taqsimlash valining o’q bo’ylab siljishini 
ko’payishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Klapanlarning uyada zich o’tirishini 
buzilish sabablari sifatida klapanlar o’zagi uchi bilan koromislo tayog’ining (boyoq) 
orasidagi tirqishning o’zgarishi (ko’payishi); klapanlar o’zagining yo’naltiruvchi 
vtulkasida siqilib qolishi; klapanlar faskalarida va uya egarlarida qurum hosil bo’lishi 
yoki buzilishlar; klapan prujinalarining elastikligining yo’qotilishi yoki sinishini 
ko’rsatish mumkin. 

---

- 38 - 
26-rasm. Dekompression mexanizmlarining printsipial sxemalari 
a-valikning turtgichiga tasir etish bilan; b-maxsus shtanga bilan koromisloning qisqa 
yelkasini ko’tarish xisobiga; d-koromislo uzun yelkasiga valik bilan bosish hisobiga;
e-koromisloning uzun yelkasini bolt bilan bosish hisobiga; 1-valik; 2-turtgich; 3-shtanga;
4-koromislo; 5-koromislo mexanizmining shtangasi; 6-bolt (vint); 7-kontrgayka 
Klapan o’zaklari bilan koromislo tayoqchasining orasidagi tirqish (zazor) 
kattalashganda klapan mexanizmida taqillashlar paydo bo’ladi, silindrlarni havo bilan 
to’ldirish va ularni ishlatilgan gazlardan tozalash yomonlashadi. Tirqish 
kichiklashganda, klapan o’zaklarining yo’naltiruvchi vtulkada tiqilib qolishida, 
klapanlar faskasida va ularning uyasida qurum yoki buzilishlar bo’lganda, 
prujinaning elastikligi yo’qolganda yoki singanda dvigatel silindrlarida kompressiya 
yomonlashadi (pasayadi), kiritish va chiqarish quvurlarida davriy ravishda 
qarsillashlar paydo bo’ladi. Bunday nosozliklar natijasida dvigatelning quvvati 
kamayadi va yoqilg’i sarfi ko’payadi. 
Texnik xizmat ko’rsatish qoidasiga binoan silindrlar kallagining mahkamligini, 
koromislo o’qining tayanchlarini va gaz taqsimlash mexanizmining boshqa detallarini 
davriy ravishda tekshirib turish, dekompressiya mexanizmida (A-41, A-01M, D-160 
dvigatellarida) klapanlar o’zaklarining uchlari bilan koromislo tayoqchasining 
orasidagi tirqishni hamda taqsimlagich valining o’qiy siljishini tekshirish va rostlab 
turish kerak. 
Klapanlarning o’zak uchlari va koromislo tayog’ining orasidagi tirqish odatda 
dvigatelning sovuq holatida rostlanadi. Klapanlardagi tirqishning belgilangan 
qiymatlardan chetga chiqishi (katta yoki kichik bo’lishi) dvigatel tejamkorligiga 
salbiy tasir qiladi, yani bunda quvvat kamayadi, yoqilg’i sarfi esa oshadi. Undan 
tashqari bunda gaz taqsimlash mexanizmining detallari ishdan chiqadi. Klapanlar 
tirqishining katta bo’lishi va ularning egarlarga zich o’tirmasligi klapan kallagi 
faskasi va egarining kuyishiga olib keladi. Tirqish katta bo’lganda, klapan joylashgan 
zonada taqillashlar paydo bo’ladi. 
Ayrim avtotraktor dvigatellari klapanlarining issiqlik tirqishlari (mm da) 
quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Klapanlar 
Dvigatel markasi 
M-412 
VAZ-2106 
4ВТ-3.9 
kiritish
0.15 
0.15 
0.25 
chiqarish
0.17 
0.15 
0.51 

---

- 39 - 
Klapanlari yuqorida osma joylashgan A-41 dvigatelida bu tirqish quyidagi 
ketma-ketlikda rostlanadi. 
1. Dekompression mexanizmining tortqisi bo’shatiladi va silindrlar kallagining 
qopqog’i olinadi. 
2. Gaykali kalit bilan dekompression mexanizmi qo’shiladi. 
3. Birinchi silindr porsheni YCHN holatiga qo’yiladi. Buning uchun birinchi 
silindrning kiritish va chiqarish klapanlari yopiq holatiga kelgunga qadar dizelning 
tirsakli vali aylantiriladi. Keyin maxovik karteridan o’rnatuvchi shpilka burab 
chiqariladi va uning rezbasiz qismi bilan yana shu teshikka maxovik sirtiga 
taqalgunga qadar tiqiladi. Shpilkani bosib turib, u maxovik sirtidagi chuqurchaga 
tushganiga qadar tirsakli val asta-sekin aylantiriladi. 
4. Dekompression mexanizmi ajratiladi va shu bilan birinchi silindrning ikkala 
klapanlarda klapan o’zagi uchi va karomislo tayoqchasi (boyoq) orasidagi tirqish A 
tekshiriladi (3-rasm). U 0.25...0.30 mm bo’lishi kerak. 
5. Rostlash vintining kontrgaykasi bo’shatiladi. Undan keyin kontrgaykani kalit 
bilan tutib turib vintni burab kiritiladi (agarda tirqishni kamaytirish kerak bo’lsa) yoki 
burab chiqariladi (agarda tirqishni kattalashtirish kerak bo’lsa). Kerakli zazor 
o’rnatilgandan so’ng, vint 13 kontrgayka 12 bilan maxkamlab qotiriladi va tirqish 
yangidan tekshiriladi. Shtanga 14 ni o’z o’qi atrofida burab uning erkin aylanishiga 
amin bo’lgan holda tirqish yangidan tekshiriladi. Birinchi silindr klapanlarini 
rostlashni tugallab, shpilkani sug’irib olinadi va uni maxovik karteridagi rezbali 
teshikka burab kiritiladi. 
Undan keyin birinchi silindr dekompression mexanizmi rostlanadi. Vintlarning 
o’qi vertikal holatga kelgunga qadar valikni buriladi va kontrgaykani bo’shatiladi. 
Klapan o’zak uchi bilan koromislo tayog’ining orasidagi tirqish 0.25...0.30 mm 
bo’lganga qadar vintni burab kiritiladi yoki chiqariladi.
Bu rostlashdan keyin dizelning boshqa silindrlari klapanlarining tirqishlari 
tekshiriladi va rostlanadi. Tirsakli valni birinchi yarim aylanaga (180
0
burchakka) 
burab uchinchi silindr klapanlarining tirqishlari rostlanadi. Keyin dvigatel silindrlari 
ish tartibiga qarab qolgan silindrlar klapanlaridagi tirqishlar tekshirib rostlanadi.