O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Turtgich
taqsimlash vali kulachogidan klapanga yoki shtangaga xarakat berish 
uchun xizmat qiladi. Turtgichning quyidagi turlari mavjud: tebranuvchi rolikli (22-
rasm, a), qo’ziqorinsimon (22-rasm, d va e) va silindrsimon (22-rasm, b). Turtgichlar 
(ko’pincha g’avakli bo’ladi) cho’yandan yoki po’latdan tayyorlanadi. Ularning ichki 
yuzalariga termik ishlov beriladi va silliqlanadi. Turtgichlar antifriktsion cho’yandan 
yasalgan yo’naltiruvchi vtulkalarda yoki to’g’ridan-to’g’ri blok-karter teshiklarida 
xarakatlanadi (SMD-60, D-245, ZMZ-53-11, ZIL-130 dvigatellarida). 
22-rasm. Turtgichlar turlari 
a-tebranma rolikli; 1-richag; 2-richag o’qi; 3-vtulka; 4-rolik; 5-ninasimon podshipnik;
6-rolik o’qi; 7-tovon; b- sferik tayanch yuzali silindrsimon; d- tekis tayanch yuzali 
qo’ziqorinsimon; e-sferik tayanch yuzali qo’ziqorinsimon
A-41, A-01M va YAMZ-240BM dvigatellarida maxsus o’qda tebranuvchi rolikli 
turtgichlar o’rnatilgan. Turtgich teshigiga bronzali vtulka 3 qoqilgan (22-rasm, a). 
Rolik 4 ninasimon podshipnik 5 da aylanadi. Turtgichning chidamliligini oshirish 
maqsadida uning shtanga bilan tutashadigan joyida, termik ishlov berilgan sferik 
yuzaga ega po’lat tovon (pyata) 7 preslab mahkamlangan. Qo’ziqorinsimon 
turtgichning pastki qismi tarelka tipida bajarilgan bo’lib, tekis (SMD-60 va D-160 
dvigatelida) yoki sferik tayanch sirtga ega. Silindrsimon turtgichda (ZIL-130 va 
ZMZ-53-11 dvigatellarida) ham tayanch yuza sferik sirtni tashkil qiladi. 
Tayanch va yo’naltiruvchi sirtlarning bir tekis yeyilishi uchun turtgich bir 
vaqtning o’zida to’g’ri chiziqli xarakat bilan birga o’z o’qi atrofida aylanma xarakat 
ham qiladi. Tekis tayanch sirtli turtgichning aylanma xarakati turtgich o’qini 
taqsimlash vali kulachogiga nisbatan 1,5 mm ga surish (22-rasm, b) bilan amalga 
oshiriladi, sferik tayanch sirtda esa – taqsimlash valida uncha katta bo’lmagan 
konusli kulachoklar qo’llash bilan erishiladi (22-rasm, d va e). 

---

- 33 - 
Katta aylanishlar chastotasi bilan ishlaydigan dvigatellarda dinamik 
yuklanishlarni kamaytirish uchun gidravlik turtgichlardan foydalaniladi (23-rasmga 
qarang). Bunda gaz taqsimlash mexanizmi yuritmasida tirqish (zazor) bo’lmaydi bu 
o’z navbatida turtgichni kulachokga zarblarsiz chiqishi va zarblarsiz tushishini 
taminlaydi, mexanizmdagi tebranishlar va ish vaqtidagi shovqin kamayadi. 
Richagdagi kanal orqali moy bosim ostida sharikli klapan 8 orqali korpus 7dagi 
kanalga uzatiladi va plunjer 5 bo’shlig’iga o’tadi. Kulachokni tasirida plunjer 
bo’shlig’idagi bosim orta boradi, sharik 
vtulka 4dagi teshikni berkitadi va 
richagdagi kuch qalpoqcha 1ga va o’z 
navbatida moy orqali klapanga uzatiladi. 
δ o’lchamli tirqish (zazor) klapanni ish 
vaqtidagi deformatsiyasini (cho’zilishini) 
kompensatsiyalaydi. Gidravlik turtgich-
larni boshqa turlari ham mavjud.
23-rasm. Gidravlik turtgich 
1-qalpoqcha; 2,3-stopor xalqalar;4-vtulka; 
5-plunjer; 6-prujina; 7-klapan korpusi;
8-sharikli klapan