O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

 
Shtanga
(18-rasm) 
po’latdan 
(SMD-60 va ZIL-130 dvigatellarida) 
yoki alyumin qotishmasidan yasalgan o’zak (ZMZ-53-11 dvigatelida) yoki po’lat 
naychadan (A-41, A-01M va YAMZ-240BM dvigatellarida) tashkil topgan. Alyumin 
qotishmasidan yasalgan yoki po’lat g’avak shtangalar chekkalarida (toretslarida) 
termik ishlov berilgan, silliqlangan uchlarga ega. Shtanganing pastki uchi shar 
shaklida. U turtgich o’yig’ining sferik sirtiga tayanadi. Shtanganing yuqori uchi 
sferik sirt bilan chuqurcha shaklida bo’lib, unga rostlagich vintining kallagi tayanadi. 
Koromislo ikkita har xil yelkali po’lat richagdan iborat. Qisqa yelkasining 
rezbali teshigiga vint 13 burab kiritilgan bo’lib, uning yordamida koromislo tayog’i 
(boyog’i) va klapan o’zagi orasidagi issiqlik tirqishi (klapan zazori) rostlanadi. 
Boyoqning ichki sirti silliqlanadi va termik ishlov beriladi. Koromislo o’rta qismida 
presslab o’rnatilgan vtulka bilan teshikka ega. U koromisloni o’q 11 ga o’rnatish 
uchun kerak. 
Po’lat o’qlar 13 (21-rasmga qarang) silindrlar kallagining yuqori tekisligida 
o’rnatilgan tayanchlar 16ga mahkamlangan bo’lib, ularda koromislolar 
joylashtirilgan. Tayanchlar silindrlar kallagiga shpilkalar bilan mahkamlanadi. 
Koromislolarning o’qi 13da bo’ylama siljishi tirak prujinalar bilan bartaraf etiladi. 
Koromislolar o’qi odatda truba shaklida. Ularning ichki bo’shlig’i koromislo 
vtulkasini, shtanga uchlarining ishqalanish sirtlarini, rostlagich vintlarining 
kallaklarini moylash uchun moy keltirish kanali sifatida foydalaniladi. Koromisloning 
o’qlaridan moy oqmasligi uchun chetki uchlariga tiqin qo’yilgan, ichki uchlari esa 
zichlagich qurilmasi bilan naycha orqali birlashgan. 

---

- 34 - 
Silindrlar kallagida joylashgan gaz taqsimlash mexanizmining detallari 
po’latdan yoki alyumindan yasalgan qalpoq bilan yopilgan. Qalpoqning pastki 
tekisligi va silindrlar kallagi hamda qalpoqning yuqori tekisligi va uning qopqog’i 
oraliqlari maxsus qistirmalar bilan zichlangan. 
Klapan
tarelka 9 (24-rasm, a) va o’zak 8dan tashkil topgan. Tarelkaning 
yetarlicha mustahkamligini taminlash tarelkadan issiqlikni o’tkazib yuborishni 
yaxshilash va gazlarning xarakatiga qarshilikni kamaytirish uchun tarelkadan o’zakka 
o’tish joyi silliq aylana shaklida qilingan. 
24-rasm. Klapan, prujina va ularni gaz taqsimlash mexanizmiga mahkamlash uchun detallar 
a-SMD-18N dvigateli; b-A-41 va A-01M dvigatellari; d-ZMZ-53-11 dvigateli uchun;
1-klapan tarelkasi faskasi; 2,4-klapan sterjenidagi silindrik o’yiq; 5-prujinani yuqori 
tayanch shaybasi; 6-suxarlar; 7-prujinasimon xalqa; 8-sterjen; 9-tarelka; 10, 14-tashqi va 
ichki prujina; 11-yo’naltiruvchi vtulka; 12-prujinani pastki tayanch shaybasi; 13-tayanch 
shayba vtulkasi; 15-o’rnatma xalqa (uya);16-moy qaytaruvchi qalpoqcha
Klapan tarelkasidagi konusli faska 1 silindrlar kallagidagi uyani jipslab 
berkitish uchun mo’ljallangan. Ko’pchilik dvigatellarda klapanlar faskasi va ularning 
uyalari 45
0
burchak ostida ishlangan. Klapan faskasining uyaga yopishib turish 
jipsligiga birini ikkinchisiga silliqlash va jilvirlash yo’li bilan erishiladi. 
Klapan o’zagi silliqlangan. Uning ustki qismida o’yiqcha 4 qilingan bo’lib, 
unga suxari 6 deb ataladigan ikkita yarim bo’laklardan iborat konusli xalqaning ichki 
chizig’i kirib turadi. Suxari shayba 5 ni klapan o’zagida tutib turadi. Ayrim xollarda 
klapan o’zagidagi o’yiqcha 4ning tagida ikkinchi silindrsimon o’yiqcha 2 bo’lib, 
unga prujinasimon xalqa 7 qo’yiladi. Bu xalqa klapan prujinasi to’satdan singan 
holatida klapanning silindrga tushishidan saqlaydi. 
Ayrim dvigatel klapanlari tarelkasi faskasini uyada jilvirlash uchun tarelkaning 
yuzasida jilvirlovchi qurilma shpindelini ulash uchun kesik (yoki parmalash) 
qilingan. 

---

- 35 - 
A-01M, A-41, YAMZ-240BM va ZMZ-53-11 dvigatellarida klapan prujinalari 
11 va 14 (24-rasm, b va d) pastki 12 va yuqorigi 5 tayanch shaybalar oralig’ida 
joylashtirilgan. Klapan shayba 5 bilan konusli vtulka 13 (KamAZ-740 va ZMZ-53-11 
dvigatellarida) va suxari yordamida birikkan. 
Vtulka 13 yuqorigi tayanch shayba 5 ga faqat yon tomoni yoki ensiz faska 
bilan tayanadi, shuning uchun ular orasida ishqalanish kam va klapan koromislo 
tasirida va prujina titrashida buralishi mumkin. Bu uyaning, klapan va vtulka 11 
larning ish muddatini oshiradi. 
ZMZ-53-11, VAZ-2106 dvigatellarida silindrga kiritish klapanining o’zagi va 
vtulkasi orasidagi tirqishdan moyning sizib o’tishini kamaytirish uchun tayanch 
shayba 5 tagidan klapan o’zagiga moyga chidamli rezinadan moy qaytargich 
qalpoqcha 16 kiydirilgan. 
25-rasm. ZIL-130 dvigateli gaz taqsimlash mexanizmining chiqarish klapanini yig’ma holati 
va klapanning buralish sxemasi; 
a-chiqarish klapanining yig’ilgan holati; b-burash mexanizmining detallari; d-burash 
mexanizmining boshlang’ich holati; e-burash mexanizmining klapan ochilishidagi holati;
f-burash mexanizmining klapanni ochilishining oxiridagi holati;
1-chiqarish klapani; 2-qo’zg’almas korpus; 3-zoldir; 4-tayanch shayba; 5-qulf halqa;
6-klapan prujinasi; 7-klapan prujinasining yuqorigi tayanch shaybasi; 8-suxari;
9-disksimon prujina; 10-qaytargich prujina; 11-klapan o’zagidagi bo’shliq; 12-natriy;
13-issiqbardosh qotishma qatlami; 14-tiqin; 15-qo’yiladigan uya 
Klapanlar yuqori haroratda mexanik xususiyatlarini saqlaydigan, yaxshi 
qarshilik ko’rsatadigan legirlangan po’latdan tayyorlanadi. ZMZ-53-11 va ZIL-130 
dvigatellari chiqarish klapanlarining (25-rasm, a) faskasiga issiqqa chidamli qotishma 
qatlami 13 eritib quyiladi, barcha dvigatellarning kiritish va chiqarish klapanlari 
o’zaklarining yon tomonlari esa toblanadi. 
ZMZ-53-11 va ZIL-130 dvigatellarining chiqarish klapanlari uchun natriyli 
sovutgich qo’llanilgan. Bunday klapanlar o’zaklari bo’shliq 11 ga ega, klapanni 

---

- 36 - 
tayyorlash paytida bo’shliqning 50...60% natriy bilan to’ldiriladi, keyin tarelkaga 
to’siqcha 14 payvandlanadi. Dvigatelning ishlash paytida natriy eriydi (uning erish 
harorati 97
0
S), suyuq holatida klapan harakatida bo’shliq 11 ichida chayqaladi va 
klapan tarelkasidan uning o’zagi va vtulkaga issiqlikni jadal o’tkazadi. 
ZIL-130 dvigatelining chiqarish klapani 1ni ishlash muddatini oshirish uchun 
dvigatel ishlayotganda maxsus mexanizm bilan majburiy buraladi. Burash mexanizmi 
qo’zg’almas korpus 2dan tashkil topgan bo’lib (25-rasm, a va b), unda aylana bo’ylab 
beshta qiya o’yiqchalarda beshta zoldirlar 3 va ularni oldingi holatiga qaytaruvchi 
prujinalar 10, disksimon prujina 9, tayanch shayba 4 (uni klapan prujinasi 6 bosib 
turadi) va qulf shayba 5 joylashgan. Shayba 4 va prujina 9 silindrlar kallagidagi 
uyada o’rnatilgan korpus 2ga tirqish bilan kiydirilgan. 
Klapanning yopiq holatda prujina 6 ning siquvchi kuchi (25-rasm, d) shayba 4 
orqali qiya joylashgan disksimon prujina 9 ning tashqi qirrasiga beriladi, bunda 
prujina qarama-qarshi tomonidan ichki qirrasi bilan korpus 2 ning chiqig’iga 
tayanadi. Klapan ochilganda (25-rasm, e), prujina 6 siqiladi. Uning ortiqcha kuchi 
natijasida qiya joylashgan disksimon prujina 9, shariklar (zoldirlar) 3 ga tayanib, 
to’g’rilanadi. Disksimon prujina 9 ning ichki qirrasi va korpus 2 ning chiqig’i orasida 
tirqish paydo bo’ladi. Prujina 6 va 9 larning kuchi tasiridan sharchalar 3 qaytargich 
prujinalar 10 ning qarshiligini yengib, korpus 2 dagi o’yiqchilarda qiya tekislik 
bo’ylab pastga dumalanadi va disksimon prujina 9, shayba 3 va u bilan prujina 6 va 
klapan 1 ni birmuncha burchakka buradi (klapan bir marta ochilganda u o’z o’qi 
atrofida 1 mm ga buriladi). 
Klapan ochilish oxirida burash mexanizmining vaziyati 25-rasm f da 
ko’rsatilgan. Klapan yopilishida prujina 6 ning kuchi kamayadi va disksimon prujina 
oldingi holatiga qaytadi. Bunda zoldirlar 3 bo’shatiladi va prujinalar 10 ularni 
dastlabki holatiga qaytaradi (25-rasm, d). 
Dvigatel silindrlarini yangi zaryad bilan yaxshi to’ldirish uchun kiritish klapani 
tarelkasi chiqarish klapani tarelkasidan bir oz katta qilingan. 
YAMZ-240BM, ZMZ-53-11 va ZIL-130 dvigatellarining kiritish va chiqarish 
klapanlarini 
uyalari
15 (25-rasm, a) issiqqa bardoshli cho’yandan quyiladigan halqa 
ko’rinishida ishlangan bo’lib, silindrlar kallagiga presslab mahkamlanadi. SMD-60 
dvigatelining quyiladigan halqasi nikel asosidagi qotishmadan tayyorlanadi, kiritish 
klapanlari uyalari silindrga havoni yo’naltiruvchi pardalarga (kozerek) ega. A-41 va 
A-01M dvigatellarida issiqqa bardoshli quyma halqalar faqat chiqarish klapanlari 
uchun ishlatiladi. Quyma uyalar silindrlar kallagining ishlash muddatini uzaytiradi va 
tamirlashni yengillashtiradi.