varlaming kurash strategiyasiga oid qiziq mulohazalar yuritadi.
Uning
fikricha, Rossiyadagi inqilobiy harakat ta’sirida mahalliy xalq
ongidagi «kemmak» to ‘zib ketgan. Bu o ‘rinda «Taraqqiy» gazetasi-
ning roli katta b o ig an . Gazetada bosilgan maqola va xabarlaming
mazmuni va ilgari surgan g ‘oyalari xususida fikr yuritgan jandarm
ofiseri taraqqiyparvar ilg‘or g ‘oyalami keng xalq o ‘rtasida tarqatish,
dini islomning mustamlakachilar tomonidan kamsitilayotganiga
qarshi kurashish, milliy mustaqillikka erishish yo‘llarini izlashni o ‘z
oldilariga qo‘yishganini ta ’kidlaydi. Taraqqiyparvarlar strategiyasi
maorifni isloh qilishga qaratilganini uqtiradi.
Bu so ‘rovnomalarga javoblar yangi usul maktablari tarixi bo‘yi-
cha qiziqarli m a’lumotlar beradi. Farg‘onadan kelgan javobda bunday
maktablar dastlab ruhsatsiz va yashirin suratda ochilgani m a’lum
qilinadi. Shu bilan birga bu maktablar
mabodo yopilsa mahalliy
aholi orasida keskin norozilik kelib chiqishi mumkinligi bildiriladi.
Farg‘ona viloyat xalq o ‘quv yurtlari nozirining fikricha, yangi usul
maktablarini yopishga qonuniy asos b o ‘lmaganligi sababli ular
uchun alohida dastur va qonun ishlab chiqishni taklif qiladi. Ko‘p
maktablar 10-12 yil avval mahalliy hokimiyatlar tomonidan va qozi-
lar roziligi bilan ochilgan. Mahalliy tilda yozish, o ‘qish, arifmetika,
geografiya, tabiatshunoslik, ilohiy fanlaridan dars berilgan. Mak-
tablarda mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan darsliklar o ‘qitil-
gan. Yangi usul maktablaridagi o ‘qituvchilaming ko‘pchiligi mad-
rasani bitirganlardir. Darslar o ‘quv jadvali asosida, senzura ko‘rigi-
dan o ‘tgan darsliklar bo‘yicha olib borilgan. O 'quvchilar soni 50
nafardan 145 nafargacha yetgan.
Yangi usul maktablari o ‘qituvchilari
orasida tatar millatiga
mansublar faol ish olib borishadi. Holbuki, qoidaga ko‘ra muallimlar
asosan tub joy aholisi vakillari b o ‘lishi lozim.
Agentura m a’lumotlariga ko‘ra Ismoilbek Gasprinskiy millatiga
mansub ziyolilar mahalliy yoshlami o ‘z mafkurasiga tortish yo‘lida
samarali faoliyat ko‘rsatmokda.
Agentura axborotlarida andijonlik millioner Mirkomil M irm o1-
minboev ham o ‘z hisobidan yoshlami chet ellarga o ‘qishga yubo-
rayotgani xabar qilingani ham diqqatga sazovordir.
Desantchilar taraqqiyparvarlar dasturida ilg‘or yo‘nalishdagi
gazetalar chiqarish va ulami omma o ‘rtasida tarqatishda jonkuyarlik
ko‘rsatayotgan shaxslar xususida keng m a'lum otlar to ‘plashdi.
G raf K.K.Palenning taftish komissiyasi, maxfiy polisiya va siyo
siy razvedka o ik ad ag i mavjud tuzum uchun sosial-demokratlar,
kadetlar va eserlar emas, balki mayor Lyakost yozgan tarakqiyparvar-
370
www.ziyouz.com kutubxonasi
lar ekanligiga to ‘la ishonch hosil qilishdi. Ulami zararsizlantirish
choralarini ko‘ra boshlashdi.
Senator K.K.Palen komissiyasining dastlabki taklif-tavsiyalari
Sankt-Peterburgdagi oliy amaldorlar kengashida (1911 y.) ko‘rib
chiqildi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola
etgan takdimnomasida chorizm idorasini
mustahkamlash, «Turkiston
general-gubematorligi m a’muriy-polisiya amaldorlariga o ‘zlariga
qarashli aholiga uncha ahamiyatli b o im ag an xatti-harakatlari uchun
qo‘llanadigan jazo berish xuquqlarini yanada kengaytirish»1 taklifi
muhokama qilindi. Senator Turkiston shaharlarida mustaqil polisiya
boshqarmalari, Toshkentda ober-polismeyster lavozimini joriy etish
va o ik ad ag i mirshab-polisiya xizmatchilari sonini k o ‘paytirishni
ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish
uchun va «Ovrupo Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat
va agrar g ‘alayonlar yuz bergan gubemalardan ko‘chib kelayotgan
dehqonlaming zararli ta ’sirini» kesish
uchun Turkiston general-
gubematorligida tuman polisiyasi mahkamasini tuzish g ‘oyasini
ilgari surdi2. G raf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida
Turkiston o ‘lkasi boshqamv idorasini tubdan o ‘zgartirish bo‘yicha
Vazirlar Kengashi a ’zosi, Davlat nazoratchisi P.Xaritonov raisligidagi
maxsus Kengashda ham muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston
general-gubematori Samsonovning imperatorga 1909 yil b o ‘yicha
yo‘llagan axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari
asos qilib olindi3. Kengash Turkiston general-gubematorining barcha
talablarini asosli deb topdi. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning
roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator
saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idorala-
rini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berildi.
Metro-
poliya hukumati o ‘z siyosatini faqat shu birgina shaxs Turkiston
general-gubematori orqali amalga oshiradigan bo‘ldi. General-
gubematorga ikkinchi yordamchi lavozimi ham berildi. Kengash
ishlab chiqqan Turkiston o ‘lkasi idorasiga oid takliflar 1912 yil 20
noyabrda Vazirlar Kengashida muhokama etilib, m a’qullandi4.
Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o ‘lkasining ms va tub
joy aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi
o ‘rtasida inqilob harakatni to ‘xtatish va Turkiston xalqlari o ‘rtasida
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
