O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

T a ra k q iy p a rv arla r ku rash stra teg iy a sin in g
g ‘o y a v iy -n a za riy asoslari
1908 
yili Turkistonga Rossiya imperatorining yaqin mulozimi, 
senator, graf K.K.Palen boshchiligida katta komissiya yuborilishi 
mustamlakachilaming o ‘lkadagi vaziyatdan qanday cho‘chiganlari- 
dan darak berardi. Komissiyaning asosiy maqsadi Turkistondagi 
har qanday ozodlik harakatlarini tag-tomiri bilan yo‘qotish, o ‘lkani 
doimiy mustamlaka asoratida saqlab turish va «yosh sartlar» sifatida 
faoliyat yuritayotgan taraqqiyparvarlar faoliyatini nazoratda ushlab 
turish uchun qanday choralar ko‘rish edi.
Sankt-Peterburgning Turkistonga tashlagan bu ikkinchi desan- 
tida maxfiy polisiya, siyosiy razvedka xodimlaridan tashqari iqtisod, 
adliya, m aorif va madaniyat sohasidagi bilimdon mutaxassislar ham 
b o ‘lib ular ikki yil 1908-1910 yillar davomida o ‘lkani atroflicha 
taftish qilishdi. Ular to ‘plagan ulkan materiallar tahlil qilinib hisobot 
tarzida bir tizimga keltirildi. Senator gofmeystr graf Palen ana 
shu hisobotlardagi muhim yakuniy xulosalami o ‘rganib, ulardagi 
eng muhim g ‘oyalar, takliflar va mulohazalar umumlashtirilgan 
taqdimnomani Rossiya imperatori Nikolay P diqqatiga havola qildi. 
Bu taqdimnoma Senat bosmaxonasida alohida kitob holida chop 
etildi1.
Taqdimnoma Turkiston general-gubematorligi tashkil topgan 
kunidan boshlab (1867 yil) 1910 yilgacha bo‘lib o ‘tgan barcha 
katta-kichik voqealarning keng manzarasini chizib beradi. 0 ‘lkani 
boshqargan general-gubematorlar viloyatlar, uezdlami boshqargan 
amaldorlar faoliyatini tahlil qiladi. Mahalliy hokimiyat shaxsiy 
tarkibini baholaydi. Polisiya, sud organlariga ta ’rif beradi. 0 ‘lka 
siyosiy tuzumining barcha jabhalari faoliyatiga imperiya hukmron 
doiralari manfaatlari nuqtai nazaridan baho beradi.
Taqdimnomada Turkiston xalqlari maorifi, madaniyati va aho- 
lining barcha tabaqalari o ‘rtasidagi kayfiyat, mavjud tuzumga muno- 
sabat va yoshlarning dunyoqarashiga alohida e ’tibor beriladi. Shu 
o ‘rinda komissiya talabi bilan yozilgan Toshkent eski shahar poli­
siya boshqarmasi boshligM podpolkovnik N.N.Karaulshchikovning 
«Tuzem aholi o ‘rtasida ozodlik harakati» deb nomlangan axbo- 
rot diqqatga sazovor. Podpolkovnik N .Karaulshchikov taraqqiypar-
1 Всеподданнейшая записка, содержащая главнейшие выводы отчета, 
произведценой сенатором гофмейстром графом К.К.Паленом ревизии Турке­
станского края в 1908-1910 гг., Сенатская типография, СПб, 1910.
369
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

varlaming kurash strategiyasiga oid qiziq mulohazalar yuritadi. 
Uning fikricha, Rossiyadagi inqilobiy harakat ta’sirida mahalliy xalq 
ongidagi «kemmak» to ‘zib ketgan. Bu o ‘rinda «Taraqqiy» gazetasi- 
ning roli katta b o ig an . Gazetada bosilgan maqola va xabarlaming 
mazmuni va ilgari surgan g ‘oyalari xususida fikr yuritgan jandarm
ofiseri taraqqiyparvar ilg‘or g ‘oyalami keng xalq o ‘rtasida tarqatish, 
dini islomning mustamlakachilar tomonidan kamsitilayotganiga 
qarshi kurashish, milliy mustaqillikka erishish yo‘llarini izlashni o ‘z 
oldilariga qo‘yishganini ta ’kidlaydi. Taraqqiyparvarlar strategiyasi 
maorifni isloh qilishga qaratilganini uqtiradi.
Bu so ‘rovnomalarga javoblar yangi usul maktablari tarixi bo‘yi- 
cha qiziqarli m a’lumotlar beradi. Farg‘onadan kelgan javobda bunday 
maktablar dastlab ruhsatsiz va yashirin suratda ochilgani m a’lum 
qilinadi. Shu bilan birga bu maktablar mabodo yopilsa mahalliy 
aholi orasida keskin norozilik kelib chiqishi mumkinligi bildiriladi. 
Farg‘ona viloyat xalq o ‘quv yurtlari nozirining fikricha, yangi usul 
maktablarini yopishga qonuniy asos b o ‘lmaganligi sababli ular 
uchun alohida dastur va qonun ishlab chiqishni taklif qiladi. Ko‘p 
maktablar 10-12 yil avval mahalliy hokimiyatlar tomonidan va qozi- 
lar roziligi bilan ochilgan. Mahalliy tilda yozish, o ‘qish, arifmetika, 
geografiya, tabiatshunoslik, ilohiy fanlaridan dars berilgan. Mak- 
tablarda mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan darsliklar o ‘qitil- 
gan. Yangi usul maktablaridagi o ‘qituvchilaming ko‘pchiligi mad- 
rasani bitirganlardir. Darslar o ‘quv jadvali asosida, senzura ko‘rigi- 
dan o ‘tgan darsliklar bo‘yicha olib borilgan. O 'quvchilar soni 50 
nafardan 145 nafargacha yetgan.
Yangi usul maktablari o ‘qituvchilari orasida tatar millatiga 
mansublar faol ish olib borishadi. Holbuki, qoidaga ko‘ra muallimlar 
asosan tub joy aholisi vakillari b o ‘lishi lozim.
Agentura m a’lumotlariga ko‘ra Ismoilbek Gasprinskiy millatiga 
mansub ziyolilar mahalliy yoshlami o ‘z mafkurasiga tortish yo‘lida 
samarali faoliyat ko‘rsatmokda.
Agentura axborotlarida andijonlik millioner Mirkomil M irm o1- 
minboev ham o ‘z hisobidan yoshlami chet ellarga o ‘qishga yubo- 
rayotgani xabar qilingani ham diqqatga sazovordir.
Desantchilar taraqqiyparvarlar dasturida ilg‘or yo‘nalishdagi 
gazetalar chiqarish va ulami omma o ‘rtasida tarqatishda jonkuyarlik 
ko‘rsatayotgan shaxslar xususida keng m a'lum otlar to ‘plashdi.
G raf K.K.Palenning taftish komissiyasi, maxfiy polisiya va siyo­
siy razvedka o ik ad ag i mavjud tuzum uchun sosial-demokratlar, 
kadetlar va eserlar emas, balki mayor Lyakost yozgan tarakqiyparvar-
370
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lar ekanligiga to ‘la ishonch hosil qilishdi. Ulami zararsizlantirish 
choralarini ko‘ra boshlashdi.
Senator K.K.Palen komissiyasining dastlabki taklif-tavsiyalari 
Sankt-Peterburgdagi oliy amaldorlar kengashida (1911 y.) ko‘rib 
chiqildi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola 
etgan takdimnomasida chorizm idorasini mustahkamlash, «Turkiston 
general-gubematorligi m a’muriy-polisiya amaldorlariga o ‘zlariga 
qarashli aholiga uncha ahamiyatli b o im ag an xatti-harakatlari uchun 
qo‘llanadigan jazo berish xuquqlarini yanada kengaytirish»1 taklifi 
muhokama qilindi. Senator Turkiston shaharlarida mustaqil polisiya 
boshqarmalari, Toshkentda ober-polismeyster lavozimini joriy etish 
va o ik ad ag i mirshab-polisiya xizmatchilari sonini k o ‘paytirishni 
ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish 
uchun va «Ovrupo Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat 
va agrar g ‘alayonlar yuz bergan gubemalardan ko‘chib kelayotgan 
dehqonlaming zararli ta ’sirini» kesish uchun Turkiston general- 
gubematorligida tuman polisiyasi mahkamasini tuzish g ‘oyasini 
ilgari surdi2. G raf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida 
Turkiston o ‘lkasi boshqamv idorasini tubdan o ‘zgartirish bo‘yicha 
Vazirlar Kengashi a ’zosi, Davlat nazoratchisi P.Xaritonov raisligidagi 
maxsus Kengashda ham muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston 
general-gubematori Samsonovning imperatorga 1909 yil b o ‘yicha 
yo‘llagan axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari 
asos qilib olindi3. Kengash Turkiston general-gubematorining barcha 
talablarini asosli deb topdi. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning 
roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator 
saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idorala- 
rini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berildi. Metro- 
poliya hukumati o ‘z siyosatini faqat shu birgina shaxs Turkiston 
general-gubematori orqali amalga oshiradigan bo‘ldi. General- 
gubematorga ikkinchi yordamchi lavozimi ham berildi. Kengash 
ishlab chiqqan Turkiston o ‘lkasi idorasiga oid takliflar 1912 yil 20 
noyabrda Vazirlar Kengashida muhokama etilib, m a’qullandi4.
Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o ‘lkasining ms va tub 
joy aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi 
o ‘rtasida inqilob harakatni to ‘xtatish va Turkiston xalqlari o ‘rtasida
1