O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

J a d id la m in g m ao rifd a g i m u sta m la k a ch ilik k a
q arsh i fa o liy ati
Shunday qilib Rossiyadagi musulmon maktablarining buyuk 
islohotchisi va «Tarjimon» jaridasi (1883 yildan Qrimda chiqa 
boshlagan) tashkilotchisi Ismoil Gasprinskiyning nomi butun 
Sharqqa mashhur b o iib ketdi. U B og‘chasaroyda eski maktablar- 
ning murakkab o'qish usuliga nisbatan yengil qiroat usuliga asos- 
langan yangi maktab ochib, unda o ‘zi dars bergan, darsliklar yozgan, 
chorizmning Sharqdagi siyosatini fosh qiluvchi o ik ir asarlari bilan 
Turkiston jadidlari yetakchilari M ahm udxo‘ja Behbudiy, Munavvar 
qori Abdurashidxonov, Tavallo, Abdulla Avloniy, A bdurauf Fitrat, 
Sadriddin Ayniy, Abdulhamid C h o ip o n va boshqalaming dunyo- 
qarashiga katta ta ’sir oik azg an . Yangi usul maktablarining vujudga 
kelishida turtki, y a’ni namuna b o ig an .
1 «Turkiston viloyatining gazeti», 1900 yil, 21-son.
346
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M unaw ar qori so‘nggi 3 asr davomida vujudga kelgan, rus 
istibdodi tufayli yanada chuqurlashgan madaniyat tanazzuli hosilasi 
b o im ish milliy jaholat va g ‘aflatni y o ‘qotish uchun birinchi 
navbatda maorifni qayta tashkil etish ishiga kirishdi. M unaw ar qori 
Abdurashidxonov 1901-1904 yillarda qrimlik do‘sti rais Kishod 
yordamida Toshkentda o ‘z hovlisida «usuli savtiya» maktabini ochadi. 
Bunday maktablar tarmog‘ini keng quloch yoydirishda qaldirg‘och 
b o ig a n uning «Namuna» maktabi katta shuhrat qozondiki, mustam­
laka m a’muriyati ham undan tashvishga tushdi. Chunki yangi usul 
maktablari mslashtirish siyosatining tomiriga bolta urardi. Imperiya 
ichki ishlar vazirligining 1900 yil 31 dekabrda Toshkentdagi maxfiy 
senzori N.P.Ostroumovga yuborgan ko‘rsatmasidan ana shunday 
taxlika seziladi. Ichki ishlar vazirligi polisiya departamenti Turkiston 
o ik asid a mahalliy xalqlar o ‘rtasida yangi usuldagi maktablar 
ochish harakati boshlanib, matbuotda bu hakda turli maqolalar 
e ’lon qilinayotgani, shu vajxdan Turkiston bo‘yicha maqola yozish, 
maktab ochish va dars berish ishida qatnashayotgan barcha shaxslar 
haqida mukammal material to ‘plab shaxsan Ichki ishlar vaziriga 
m a’lum qilish uchun zudlik bilan polisiya departamentiga yuborish 
vazifasi Ostroumov zimmasiga yuklatilganligini m a’lum qilgani 
bejiz emas edi, albatta. Jadidlar chorizmning mustamlaka siyosati 
strategiyasiga jiddiy zaiflantimvchi o ‘zgarishlar qilishga majbur 
etuvchi vatanparvar siyosiy kuch sifatida ayni shu XX asr boshida 
tarix sahnasiga chiqa boshladilar.
Jadidlar Turkistonda XIX asming oxirida paydo b o ig a n ilg‘or 
usullarni yoqlagan m a’rifatparvarlargina b o iib qolmay, ayni chog‘da, 
turkiyislomiy huquqiy merosning millat ichida keng yoyilishi, 
hurfikrlilik, taraqqiyot va milliy istiqlol uchun ham kurashni maqsad 
qilib qo‘ygan edi.
Jadidchilikning vujudga kelishida 0 ‘rta va Yaqin Sharq 
mamlakatlarida keng tarqalgan bobiylik va bahoiylik singari falsafiy- 
diniy oqimlar, shuningdek, Turkiyadagi «Ittihod va taraqqiy» («Yosh 
turklar» harakati)ning ta’siri katta b o id i.
Bobiylik va bahoiylik XX asming boshlariga kelib Kavkazda, 
so‘ngra esa Toshkent, Ashxabod va Turkistonning boshqa shaharlari- 
da keng tarqala boshlagan va xalqning madaniy-ma’rifiy darajasini 
k o iarishda katta ta’sir koisatg an . 0 ‘z davriga nisbatan ancha yuqori 
saviyali bir necha majallalar, jaridalar chiqarildi. Xususan, o ‘sha 
davrda nafaqat Turkistonda, balki boshqa qardosh oikalarda ham 
mashhur b o ig a n «Al-Isloh» majallasi diqqatga sazovordir. 1915-1917 
yillarda mazkur majalla sahifalarida islom, shariat masalalari, falsafiy
347
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muammolar, tarjimalar, Turkiston hayotiga oid bahs-munozaralar 
berib borilgan. Majalla bobiylar «boniysi» (Abdulla Avloniy iborasi) 
Abdurahmon as-Sayyoh at-Toshkandiy muharrirligida, uning majalla 
yoritishni ko‘zda tutayotgan mavzulari, g ‘oyalari, maqsadlari va 
vazifalari to ‘g ‘risida mufassal so‘zboshisi bilan nashr etila boshlan- 
gan. Majallaning 2-5 hamda 6-10-sonlarida bosilgan «Din va dunyo- 
ning bir-biriga taalluqi» va «Tasavvuf»ga bag‘ishlangan maqolalar 
turkumi bag‘oyat asosli va zamonaga hozirjavobligi bilan ajralib 
turadi.
Birgina Toshkentning o ‘zida bobiylar va bahoiylar tarafidan 
«Turkiston», «Isloh», «Osiyo» va boshqa kutubxonalar, qiroatxonalar 
tashkil etilgan bo‘lib, ular xalqimizning turli qatlamlari vakillari 
o ‘rtasida m a’rifat tarqatish, xalqning madaniy saviyasini o ‘stirish, 
siyosiy va milliy ongini uyg‘otishda katta rol o ‘ynadi.
Jadidchilik harakatining katta ijtimoiy-siyosiy kuch sifatida 
maydonga chiqishida Turkistonning o ‘zida ham asosiy omil b o ‘lib 
xizmat qilgan zamin va sharoit yetilgan edi1.
Evropa X VIII-X IX asrlarda texnika taraqqiyotiga yo‘1 berib,
XX asr madaniyati va turmush tarzi uchun mustahkam poydevor 
yaratgan edi. Osiyo, jum ladan, Turkiston, ilm-fan amaliyoti va texnika 
taraqqiyotidan orqada qolib ketgandi. O z b e k xonliklari (Buxoro, 
Xiva, K o‘qon) o'rtasida muntazam davom etib kelgan nizolar oxir- 
oqibatda ulami zaiflashtirib, Rossiyaning bu xonliklami bosib olib, 
jaholat va iqtisodiy-madaniy tanazzulni yanada chuqurlashtirib 
yubordi.
Qoloqlikvajaholat,o‘lkaaholisiningayanchliahvoliTurkistonning 
Yevropa va jahon sivilizasiyasidan orqada qolib ketishi, Islom va 
shariatning oyoq-osti qilinishi va bunday og‘ir fojiali hayotdan 
qutulish, erk va ozodlikka erishish haqida o ‘z zamonasining ilg‘or 
ziyoli qatlamlarida fikr-mulohazalar paydo bo ‘la boshladi. Jaholat 
uyqusidan uyg‘onish tarixiy zamriyatga aylangan edi. Boshqacha 
qilib aytganda, jadidchilik harakati ijtimoiy rivojlanishning, tarixiy 
taraqqiyotning talab va ehtiyojlariga javob sifatida maydonga kelgan 
ulkan ijtimoiy-siyosiy oqim, harakat edi. 0 ‘lkada millatning dard- 
alamlarini, butun ayanchli, mudhish, fojiali og‘ir qismatini o ‘z qalbi 
va vujudidan o ‘tkazib, o ‘zining butun borlig‘ini, aql-zakovatini, ongli
1 Jadidchilik m ohiyatining yangicha talqini B.Qosimov, O.Sharafiddinov, 
A. Ahmedov, A. Aliev, H. Ziyoev, N. Karimov, D. Alimova, Sh. Turdiev, H. Sodiqov, 
M. Hasanov, X. Boltaboev, S. A’zam xo'jaev, S. Xolboev, S. Ahmedov, Sh.Rizaev, 
R.Shamsutdinov kabi olim lam ing qator asar va maqolalarida o ‘z aksini topgan.
348
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hayotini erk, ozodlik, taraqqiyot uchun safarbar etgan ziyolilaming 
butun bir yangi avlodi shakllangan edi.
Turkistonda jadidchilikning maydonga kelishi va rivojlanishida 
Usmonli turk saltanatidagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-mafkuraviy 
g ‘oya va harakatlaming ham ta ’siri kuchli b o id i. Ayniqsa, Turkiya 
sultoni Abdulhamid II (1876-1909) davrida mamlakatni qoloqlikdan 
olib chiqishga qaratilgan qator qonunlar va ularning hayotga tadbiq 
etilishi Turkiston xalqlari uchun ham ahamiyatli edi. Turkiyadagi 
ilg‘or islohotlar Yevropa madaniyati va turmush tarzining mamla- 
katda keng ommalashuviga olib keldi. Bu ijobiy yo‘nalish Turkis­
tonga ham o 'z ta’sirini oikazdi.
Bu vaqtda Turkiston, Xiva xonligidan, Buxoro amirligidan Tur- 
kiyaga borib tahsil k o iay otgan ko‘plab ziyolilarda o ‘sha mamlakatda 
amalga oshirilayotgan ijobiy islohotlar, ilg‘or Yevropa turmush tarzi, 
texnika taraqqiyoti, madaniyati, m a’rifatidan ta ’sirlanish, unga havas 
bilan qarash, o ‘z vatanlarida ham shu kabi o ‘zgarishlar boiishini 
qo‘msash his-tuyg‘ulari uyg‘ona boshladi.
1889 yilda «Ittihod va taraqqiy» degan hurriyatparvar oqim 
butun Turkiya b o ‘ylab yoyildi. Bu davrda Turkiyada tahsil k o ig a n
turkistonlik ziyolilar o ‘z vatanlariga qaytib, ona yurtlarida ham 
o ‘shanday jamiyatlam i tashkil etdilar.
Sobiq Ittifoq Tashqi ishlar vazirligi huzuridagi SSSR tashqi 
siyosat arxivida, 0 ‘zbekiston milliy xavfsizlik xizmati hujjatgohida 
Turkiston «Ittihod va taraqqiyot»chilari haqida ko‘plab manbalar 
saqlanib qolgan. Jadidchilik harakati faollaridan biri, keyinchalik 
sh oiolarga aldangan va rahbarlik lavozimlarida xizmat qilgan, 30- 
yillar boshida qatag‘on b o ig a n Akbar Boytursunovich O 'rozaliev 
1925 yil 6 iyulda Moskvadan Xitoyga diplomatik xizmatga ketish 
oldidan shaxsiy varaqasidagi « 0 ‘tmishda qanday partiyaga mansub 
edingiz?» degan savoliga shunday javob yozgan: «1914 yildan 1917 
yilgacha yosh o ‘zbeklarning «Ittihod va taraqqiyot» yashirin tash- 
kiloti a ’zosi b o igan m an »1.
Turkiyadagi «Ittihod va taraqqiy»chilardan Turkistondagi «itti­
hod va taraqqiy»chilaming afzallik tomonlari bor edi. Ularda kos- 
mopolitik g ‘oya deyarli yo‘q b o iib , rus imperializmiga va uning 
mustamlakachilik tizimiga qarshi kurash g'oyasi kuchli edi. Hol- 
buki, 1905 yilgi rus va 1908 yilgi Turkiya inqilobiy harakatlarida im- 
perializm va mustamlakachilikka qarshi kurash g ‘oyasi boim agan.
1