|
Palen K.K.
Taqdimnoma, 42-bet.
- Palen K.K.
Taqdimnoma, 39-bet.
'O 'R M D A , 1-TF, 12-ro‘yxat, 1674-ish, 105-varaq.
■'O'RMDA, 1-TF, 12-ro‘yxat, 1674-ish. PO-varaq.
371
www.ziyouz.com kutubxonasi
milliy-ozodlik harakatining barcha ko‘rinishlarini bo‘g ‘ib tash-
lashga oid bir qator tavsiyalar berildi.
Alohida jandarmlar koф usi shtabi boshlig'i general shtab
general-leytenanti Gerselman esa temir y o ‘1 ishchilari ustidan
nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ularning atrofidagi yerlarda
paydo bo‘luvchi har qanday shaxslami nazoratiga olish to ‘g ‘risida
maxfiy k o ‘rsatma y o ilad i. Bunday o ‘rgimchak to ‘rlari bilan qurshab
olingan Turkistonda markaz ko‘rsatmalari qanday amalga oshiril-
gani xaqida jum ladan 1912 yil Toshkentda bo‘lgan voqeani sosial-
demokrat P.F.Saxarova (1890-1969) o 'z esdaliklarida shunday bayon
qilgan: «Nuqul o ‘zbeklar istiqomat qiluvchi guvala uylardan iborat
eski shahaming yangi shaharga yaqin joyidagi uylardan birida
joylashdik. Biz temir yoTchilar bilan aloqa o ‘rnatishga intildik.
Shunda o ‘ylab qoldik. 0 ‘zbeklar o ‘rtasida inqilobiy ruhdagi tash-
kilotlar bormikan? Nahotki Turkiston noibi yaratgan qullik istibdo-
diga qarshi ular safida inqilobiy tashkilot boim asa?». Saxarova shu
maqsadda o ‘zbeklar bilan bir-ikki bor suhbatlashganida Kamolov
degan odam o ‘zbeklarda ham taraqqiyparvar kishilar borligini, er-
xotin Saxarovlarni ular bilan tanishtirishini aytgan. Shundan so ‘ng,
ko‘p o ‘tmay, ular qamoqqa olindi. Kamolov TRMB ayg‘oqchisi
ekan1. Shu faktning o ‘zi ham rus maxfiy polisiyasi va razvedkasi
musulmon aholisi o ‘rtasida ham keng josuslik tarm og‘ini yoygani-
dan dalolat beradi.
Peterburgda ishlangan dastur bo‘yicha ms mustamlakachilari-
ning maxfiy siyosiy idoralari izchil ishlab, Turkiston musulmonlari
ongida jiddiy to'ntarish yuz berganini va milliy-ozodlik kurashi
kurtak yozib bu holat jadidlar siymosida gavdalanganini yaxshi
payqashgan. Ular general-gubematorning maxsus so‘rov anketasi
bo‘yicha mahalliy aholi kayfiyati dunyoqarashi, rus hokimiyatiga
va tuzumiga munosabati, milliy mustaqillikka intilishi hollarini
chuqur o ‘rganishgan. TRMB o ‘zbek, qozoq, qirgiz, turkman, tojik
yoshlari-ning dunyoqarashi va xatti-harakatlaridan xabardor boTish
uchun ulaming safida o ‘z odamlariga ega bo‘lgani hujjatlardan
m a’lunr.
M ustamlakachilar va taraqqiyparvarlaming o ‘zaro kurashi
bi-rinchi jahon umshi yillarida keskin tus oldi.
1 Вопросы истории. 1977, № I, стр. 125.
2 H.To'ychieva.
«XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston xalqlarining
m illiy
0
‘zligini anglash va istiqlol uchun kurashga tayyorlashda o 'lk a taraq-
qiyparvarlarining roli». Siyosiy fanlar nomzodi ilmiy darajasi uchun dissertasiya.
Toshkent, 2010, 70-75-betlar.
372
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuni ham alohida ta ’kidlash kerakki, XX asr boshlaridayoq
milliy-ozodlik bayrog‘ini baland ko‘tarib, milliy kuchlar birligini
ta ’minlash borasida salmoqli faoliyat ko‘rsata boshlagan Turkiston
jadidlari jahon jamoatchiligi e ’tiborini o ‘ziga jalb qildi. 1906 yil
ning bahorida Fransiya Respublikasi bosh shtabi ikkinchi byurosi
(harbiy razvedka) topshirig‘i bilan mayor Lyakost ikki yil davomida
Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan yaqindan tanishdi. U
o'zining kuzatishlarini hisobot tarzida «Komita de Asiya Fransays»
nomli jum alda chop etadi. Maqola Evropada katta qiziqish uyg‘otdi.
Bu maqolada Turkiston general-gubematorligi hududidagi ijtimoiy-
siyosiy kuchlar va partiyalar faoliyati sharhlab berilgan edi. E ’tiborli
tomoni shundaki, fransuz razvedkachisining o ‘tkir nigohi bilan Tur
kistonda qaysi partiya, qaysi siyosiy oqim kuchli ekani shunday
aniqlab berildiki, bu hoi rus siyosiy polisiyasini g ‘oyat jiddiy tash-
vishga soldi.
Mayor Lyakost Turkiston o ‘lkasidagi eng e ’tiborli va kelaja-
gi porloq tashkilot sifatida sosial-demokratlar (bolshevik va men-
sheviklar), yoki sosialist-inqilobchilar (so‘l va o ‘ng eserlar), yo kadet
va liberallar emas, balki yosh sartlar' degan xulosaga kelgan edi.
Razvedkachi Turkistonda jadidlar ta ’siri kuchli bo‘lgan o ‘z firqasiga
ega ekani va u 1906 yilning yanvarida Sankt-Peterburgga, Umum-
rusiya musulmonlarining qurultoyiga vakil yuborganini ta ’kidlab, bu
firqa huddi Qozon tatarlari kabi o ‘zining milliy dasturiga egaligi va
rus istibdodiga jiddiy zarba berishi mumkinligiga ishora qilgan edi.
Rossiyaning Turkistondagi maxfiy polisiya idorasi ham jadid
lami o ‘zbek savdo-sanoat ahli qoilab-quvvatlashi va ular shakl-
lanayotgan yosh avlodga yomon ta’sir ko‘rsatayotganidan ogoxlan-
tirib, markazni jadidlar bilan jiddiy hisoblashishga chaqirgan edi.
1916 yilgi milliy-ozodlik qo‘zg‘aloni va 1917 yilgi Rossiya fevral
inqilobining o ‘lkadagi jadidchilik harakatining yanada keng avj
olishida va jadidlar faoliyatida keskin sifat o ‘zgarishi yuz berishida
o ‘mi va roli katta bo‘ldi. Jadidlarning m a’rifiy-mafkuraviy jabhadagi
kurashi aniq ifodalangan siyosiy kurash tusini oldi va bu harakat sifat
jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi2.
Jadidchilik harakatining asosiy qanoti sifatida jadid adabiyoti
ham yuzaga kelib, mukammal g ‘oyaviy tusga kiradi. Bu bilan ham
nasrda, ham nazmda mhan yangilanish, qoloqlik va jaholatdan
1 Rasmiy idoralar jadidlam i yosh turklarga qiyoslab «Yosh sartlar» deb
atashgan.
2 Bu haqda ikkinchi kitobda batafsil hikoya qilinadi.
373
www.ziyouz.com kutubxonasi
qutulish g ‘oyasini kuylash, rus istilosiga qarshi kurash, m a’rifat va
hurriyatga erishish, istiqlolni q o ig a kiritish kayfiyati bilan sug‘orilgan
yangi bir adabiy oqim vujudga keldi. Buxoroda Ahmadjon maxdum,
Sadriddin Ayniy, Usm onxo‘ja P o‘latxo‘ja o‘g‘li, Abdulvohid Rafiy
mahdum «Tarbiyayi atfol» nomli yashirin jamiyatni asosladilar. Bu
jam iyat imperializmga, mustamlakachilikka, jaholatga qarshi kurash
boshladi.
«Tarbiyayi atfol» jam iyati Turkiyada tahsil ko ‘rayotgan
talabalarga ko‘mak-yordam k o ‘rsatish maqsadida Istanbulda sho“ ba
tashkil etdi. Uning rahbariyati Sodiq Ashur o ‘g ‘li, Abdurahmon va
A bdurauf Fitratlar edilar.
Buxoro jadidlarining yana bir tarm og‘i «Turon nashri maorif»
jamiyati edi. Uning tashkilotchilari A. Fitrat, Muqim Boyjon,
Abdulaziz, Ahmadjon mahdum, Olimjon Idrislar boiishgan. Bu
jam iyat qisqa vaqt ichida Turkiyaga talabalar jo ‘natdilar. Ular
tez orada ahli ilm b o iib yetishdilar. Samarqandda M ahm udxo‘ja
Behbudiy, Toshkentda Munavvar qori, Abdulla Avloniy, Q o‘qonda
Ashurali, Orenburgda Ahmad Boytursun, Miryoqub Dulat, Andijonda
Abdulhamid Sulaymon o ‘g i i C h o ip o n Turkiston jadidchilik
harakatining yirik namoyandalari edilar. Asriy qoloqlik va jaholatga
qarshi qaratilgan kurash adabiyotda ham o ‘z ifodasini topgan edi.
Xullas, butun bir jadid adabiyotchiligi yuzaga keldi. XX asrdagi
Turkiston milliy adabiyotida Rossiya zulmi, istilosi va unga qarshi
kurash juda ajoyib va o ‘ziga xos tarzda ifodalandi. Birinchi jahon
urushi yillaridagi jadid adabiyotida turkchilik va uning g ‘oyasi asosiy
mavzu va mafkura b o iib qoldi. M ahm udxo‘ja Behbudiy, Hoji Muin
shu adabiy oqimning ko‘zga k o iin g a n namoyandalari dan edilar.
Sadriddin Ayniyning jaholatga qarshi kurash olib borishga da’vat
qilingan she’rlari mahalliy aholi orasida keng tarqaldi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
