O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta

Pezoelektrik datchiklarning ishlash prinspi pezoelektrik effektga asoslangan. Bu effekt bazi kristallarda (kvas, signet tuzi, titanat beri) kuzatiladi. Ularni malum yo‘nalishlarda mexaniq kuch bilan siqilsa, uning qirralarida har xil ishorali elektr zarralari xosmil bo‘ladi. P`ezoelektrik datchiklar bosimi, vibratsiyalar, tezlanishlari kabi tezkor o‘zgaruvchi kattaliklar o‘lchanada ishlatiladi.
Fotodiodlar yarim o‘tkazgich asboblar turkumiga kirib, ichki fotoeffekt xodisasiga asoslanib ishlaydi. Fotodiod ikki rejimda: generator va o‘zgartirgich ishlashi mumkin. Fotodiot generator rejimda toshqi elektr manbaga ulanmaydi.
Uning p-n o‘tish yorug‘lik nuri bilan yoritilganda, diodning uchlarida E.Yu.K. hosil bo‘ladi. Fotodiod bu rejimda yorug‘lik energiyasini bevositav elektr energiyasiga aylantirib beradi. Masalan, fotodiodga 8*10³ lyuks yoritilganligi bilan tasir qilinganda uning uchlarida 0,1 V ga yaqin E.Yu.K. hosil bo‘ladi.
Fotodiodlar (FD tiplarida) sezgi qatlamning material sirtida, kremniy, germaniy, selen igshlatilishi mumkin.

Tenzometrik datchiklar.

Tenzometrik datchiklar asosan turli mashina va mexanizimlarning qisimlarida sodir bo‘ladigan mexaniq deformatsiyalarni o‘lchash uchun ishlatiladi. Ular yordamida boshqa mexaniq kattaliklarni S bosim, vibratsiya, tezlanish va x.k.lar o‘lchanishi mumkin. Tenzometrlarning ishlash prinsipi mexaniq deformatsiyalanish natijasida materiallarning aktiv qarshiligini o‘zgarishiga asoslanadi. Tenzometrlarning materialari sifatida o‘tkazgichlar S sim yoki plekka ko‘rinishida va yarim o‘tkazgichlar ishlatilishi mumkin.
Yarim o‘tkazgichli Tenzometrlar kremniydan tayorlanadi. Ular
shartli belgi yordamida ko‘rsatiladi.
Bu datchiklar yuqori plastinka shaklida bo‘ladi, uning 2 ta uchi bo‘ladi.. bu datchiklar deformatsiyasi o‘lchanishi kerak bo‘lgan mashinaning detaliga yopishtirib qo‘yiladi. Mashina yoki mexanizm harakat ga kelganda, detallarda sodir bo‘ladigan deformatsiyalar ta`sirida plastiklar ham deformatsiyalanib, ularning aktiv qarshiliklari o‘zgaradi..
Tenzodatchikning ishlash prinspi quydagi grafik yordamida izoxlash mumkin.:

2.1.5-rasm. Yarim o’tkazgich tenzorezistorning harakteristikasi.
n-―n‖ tipidagi ayrim o‘tkazgich uchun p-―p‖ tipidagi ayrim o‘tkazgich uchun.
Bu grafikda, l / l -tenzodatchik o‘lchamlarining nisbiy o‘zgarishi,  R/R
tenzodatchik aktiv qarshiligining nisbiy o‘zarishi.

Elektromagnit datchiklar.

Elektromagnit datchiklar mexaniq siljishlarini, elektromagnit zanjirning parametrlari o‘zgarishini xisobiga elektr kattaliklariga aylantirib berish uchun xizmat qiladi. Elektromagnit datchiklarning parametrlarini o‘zgartirish magnit zanjiri elementlarini (o‘zak yoki yakor) yoki elektr zanjirlarining elementlarini (cho‘lg‘am) mexaniq siljishi natijasida sodir bo‘lishi mumkin. Bunday siljishlar natijasida cho‘lg‘amning induktivligi yoki o‘zaroinduktivligi o‘zgarishi mumkin. Shuning uchun elektromagnit datchiklar guruxiga kiritish mumkin.
Elektromagnit datchiklar yordamida mexaniq kuchlar, bosim, temperatura, magnit materiallar xususiyatlari, suyuqlik va gazlarning sarfini v ax.k. avtomatik o‘lchashni amalga oshirish mumkin.
Elektromagnit datchiklar quydagi afzalliklarga ega: konstruksiyaning soddaligi va arzonligi, mexaniq mustaxkamligi, yuqori ishonchliylik, o‘zgaruvchan tok tarmog‘ida ishlash imkoniyati, kata quvvatni hosil qilishi imkoniyati v ax.k.
Ularning kamchiliklari: chiqish kattaligining tashqi elektromagnit maydonlarning ta`siri, ham da faqat o‘zgaruvchat tok tarmog‘ida ishlash mumkinligi. Eng soda induktiv datchik magnit o‘tkazgichi o‘zgaruchan S xavo tirqishiga ega bo‘lgan drosseldan iborat.
U elektrotexnik po‘latdan tayorlangan o‘zakka 1 joylashtirilgan cho‘lg‘am 2 va qo‘zg‘aluvchan yakor 3 dan iborat.
Cho‘lg‘am o‘zgaruvchan tok tormog‘iga ulanganda hosil bo‘lgan magnit oqim F asosan o‘zak va yakor` orqali aniqlanadi. Yakor` boshqarish ob`ekti bilan mexaniq bog‘langan holda o‘zgarsa, u holda u bilan birga yakor` ham o‘z holatini o‘zgartiradi. Natijada esa xavo tirqishi  ning uzunligi ham o‘zgaradi. Ma`lumki, cho‘lg‘amning induktivligi xavo tirqishi uzunligiga bog‘liq.
_W 2
L 
R_п  2 \ (₀ * S_M )
W- cho‘lg‘am o‘ramlar soni,
R_п -magnit o‘tkazgichning magnit qarshiligi,
 -xavo tirqishi uzunligi,
₀ -xavoning magnit krituvchanligi,
S_M -magnit o‘tkazgich xavo tirqishining ko‘ndalang kesm yuzi.
Cho‘lg‘amning induktiv qarshiligi.
 *W ²

X _L  L 
Rп  2
\ (₀
Sn)

U holda cho‘lg‘amdan o‘tayotgan tok kuchi.

I  ^W  ^W
Z

bu erda W – tarmoq kuchlanishi,

R-cho‘lg‘amning aktiv qarshiligi.
Ifodadan ko‘rinib turibdiki, bu datchik mexaniq siljishlarni tok kuchiga aylantirib berar ekan. Datchikning statik harakteristikasi I=f(x) rasimda ko‘rsatilgan. Harakteristikaning AI qismi chiziqli bo‘lib, u ishga qism deb ataladi.

2.1.6-.rasm. Induktiv datchik statik harakteristikasi.

Sig’im datchiklar

Sig‘im datchiklarning ishi o‘lchanayotgan kattalikni sig‘im qarshiligiga aylantirib berishga asoslangan. Shuning uchun ular parametrik datchiklar guruxiga kiradi. Bu datchiklarning ishlash prinspini quydagi ifoda yordamida ifodalash mumkin.
C=E*E₀*S/d
Bu erda E- kondensatr plastiklari orasidagi muxitning dielektrik krituvchanligi,
E₀ – dielektrikning doimiysi (E₀ 8,85*10^-12),
S- kondetsatr plastiklar yuzasi,
d – plastiklar orasidagi masofa.


2.1.7-rasi. Chiziqli siljish sig’im datchiki.


2.1.8-rasm. Burchakli siljish sig’im datchiki
Yuqoridagi ifodaga ko‘ra kondensatr sig‘imini o‘zgarishi 3 ta kattalikka bog‘liq: d, S. E .
Rasimlarda chiziqli va burchakli silg‘ish datchiklar ko‘rsatilgan. Chiziqli siljish datchiklarda sig‘ish kondensatori plastinkalar orasidagi masofaning o‘zgarishiga bog‘liq. Burchakli siljish datchiklarda sig‘im kondensatori plastinkalarning o‘zaro qoplash yuzasiga bog‘liq. 2.1.9-rasmda suyuqlik satx sig‘im datchigi ko‘rsatilgan. Bu datchida sig‘im suyuqlik satxiga bog‘liq, chunki
satx balandligi o‘zgarsa, kondensator plastinkalari orasidagi muxitning dielektrik kiritiluvchanligi o‘zgaradi.

2.1.9-rasm
Sig‘im datchiklar o‘zgaruvchan tok zanjirlarida ishlatiladi. O‘zgaruvchan tok zanjirida sig‘im qarshiligi::
1
^XC 2fc

bu erda : S – kondensator sig‘imi, f - o‘zgaruvchanlik tok chastotasi.

Sig‘im datchiklari yuqori chastotalik (400Gs dan yuqori) o‘zgaruvchan tok zanjirlardir. Qo‘llash maqsadiga muvofiq.

Bolim bo’yicha nazorat savollari

1. 
   Datchik deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   ΔU kattaligiga karab datchiklar necha xil bo‘ladi?
   
3. 
   Parametrik datchikni tushuntiring?
   
4. 
   Generatoroli datchikni tushintiring?
   
5. 
   Induktiv datchiklarni tushintiring?
   
6. 
   Reostatli datchiklarni tushintiring?
   

7 Tenzometrik datchiklarni tushintiring?
8. Termoqarshilikli datchiklarni tushintiring? 9 Fotoelektrik datchiklarni ta‘riflang?

10. 
    Datchiklarni asosiy tavsiflarini yoriting?
    
11. 
    Generatorli o‘zgartgichlar haqida umumiy ma`lumot bering?
    
12. 
    Termoelektrik o‘zgartgichlarishlatilish soxasi?
    
13. 
    Induksion o‘zgartgichlarishlash prinsipi?
    
14. 
    Fotoelektrik o‘zgartgichlar tuzilishi?
    

3.