O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti



Download 0,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/9
Sana02.03.2020
Hajmi0,98 Mb.
#41358
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
arab tilini oqitish metodikasi


 

Ma’ruza № 2 

Chet tilini o‘qitish metodlarini qisqacha obzori 

Darsning  o‘quv  maqsadi:  chet  tilini  o‘qitish  tarixi,  G.Palmir  va  M.Uest 

metodlari,  aralash  metodlar,  pedagogic  jarayon,  XIX  asrninmg  oxiri  XX  asrning 



 

11 


boshlaridagi  metodika,  “Natural”  metod,  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  o‘qitish  metodi  haqida 

ma’lumot berish. 

 

Tayanch so‘zlar: 

 

metod                                                  immanentik 



til                                                       umumta’lim 

tafakkur  

 

 

                   harflar 



muvofiqlik                                      tushuncha 

mazmun (mundarija)                        grammatika 

vositalar                                          konstruksiya 

sintez 


 

                            tarjima 

 

 

Asosiy savollar: 



1.  Chet tilini o‘qitish metodikasining tarixi 

2.  G. Palmer metodi. M. Uest metodi. Bilvosita metodlar 

3.  Aralash metodlar 

4.  O‘zbekistonda chet tilini o‘qtish tarixi 

Ossuriya  (mil  av.  3,  2  asrlar),  Misr  (mil.  Av.  6-5asrlar)  va  Yunoniston  (mil. 

Av.3,  2  asrlar)paydo  bo‘lgan  yillardayoq  va  asosan  qadimgi  Rim  (mil.  Av.  2,  1 

asrlar)ning  gullab-yashnagan  davrdagi  mazkur  mamalakatlar  orasida  mavjud 

bo‘lgan tijoriy va madaniy otivlenniy ko‘rinishdagi chet tili bilimlari mutlaqo zarur 

bo‘lgan.  Chet  tilini  bilish  to‘la  o‘rta  asr  davomida  ham  katta  rol  o‘ynagan.  Bu 

haqida o‘sha davrning ko‘plab adabiy xotiralari, shuningdek, boshqa tildan olinib, 

g‘arbiy  Yevropa  tillari  lug‘atlariga    kiritilgan  o‘zlashtirmalar  guvohlik  beradi. 

Dastlab,  yunon,  keyinchalik,  lotin  tillari  xususiy  ta’lim  va  maktablarda  o‘qitilgan 

asosiy  chet  tilari  hisoblangan.  15  yuzyillik  davomida  asosiy  chet  tillaridan  biri 

bo‘lgan  lotin tili  alohida katta  rol  o‘ynagan.lotin tili  cherkov, fan va dipolmatiya 

tili  bo‘lgani  holda  dunyo  bo‘yicha  birinchilikka  da’vogarlik  qilgan  va  maktab 

ta’limining asosiy preldmetlaridan biriga aylanadi. G‘arbiy Yevropada ona tilining 

shakllanishi va rivojlanishi bilan fransuz (18-19) va ingliz (20) tillari, oxirgi vaqtda 

bir qator boshqa tillar unga almashina boshlaydi.bu tillarning diplomatik, tijoriy va 

ilm  olamida  keng  tarqalishiga  qaramay,    o‘z  ahamiyatiga  ko‘ra  lotin  tilidan 

sezilarli darajada ortdadir.  

Lotin  tilini  o‘qitish  uchun  keyinchalik  tirik  tillarni  o‘qitish  metodikasiga  o‘z 

ta’sirini  kzrsatgan  va  18  asrning  oxiri  va  19  asrning  birinchi  yarmida  hamma 

joylarda,  maktablarda  tarjimali  metodlar  qo‘llanilardi.  Tirik  tillarini  o‘qitish 

metodikasi    o‘lik  tillarni  o‘qitish  metodikasi  obrazi  bo‘yicha  qurilgan.  19  asr 

boshlarida  asosiy  sifatida  chet  tillarini  o‘qitish  umuta’lim  vazifasi  o‘rtaga 

qo‘yildai.  

Chet  tilini  o‘rta  maktabda  o‘qitishga  faqfatgina  mantiqiy  tafakkurni 

rivojlantiruvchi vosita qaraladi. Bu bo‘yicha maktabda o‘qitishning asosiy ob’ekti 

sifatida  mantiq  bilan  otojdestvlyuyushiy  grammatika  hisoblanadi.  Chet  tili 

leksikasi o‘rganilayotga ngrammatik ko‘rinishlarga illyustratsiya bo‘libgina xizmat 



 

12 


qiladi. Tilning ovozli tuzilishi rganilmaydi. O‘quvchilar faqatgina harflarni o‘qish 

va ularning moslashuvi o‘qitiladi. Tarjimali meiod vakillari Tillarning umumiyligi 

va tarkibi bo‘yicha tushunchalarning to‘la mos kelishi hamda ularning ifoda etilishi 

usulidan  kelib  chiqqan  holda  chet  tilin  o‘qitishning  asosiy  afzalligining  biri  deb 

so‘zma-so‘z tarjima qilishni biladilar.  

Chet  ona  tili  tizimi  har  doim  ham  mos  kelmagani  sababli  metodistlar  ong  osti 

yoki  ngli  ravishda  ularni  yaqinlashtirishga,  ya’ni  lna  tili  vositasida  chet  tili 

konstruksiyalarini  leksik  va  grammatik  (jihatdan)  so‘zma-so‘z  tarjima  qilishga 

majbur bo‘lar edilar. Bunda ona tili chet tiili normalari ostida ko‘rsatilib buzilgan 

shaklda berilardi.  

Tarjimali  metod  tarafdorlari  tomonidan  qo‘llangan  so‘zma-so‘z  tarjima  til 

materialining  mustahkamlanishi  va  ma’nosini  ochishning  asosiy  vositasi  sifatida 

o‘sha  tushunchalarning  boshqa  til  shakllari  orqali  tushuntirilishi  uchun  xizmat 

qilardi.  Bunday  metodika  2  til  tizimi  qiyoslab  o‘rganishga  layoqatli  bo‘la  olmas, 

balki,  til  faktlariining  mexanik  tarzda  qo‘yib  (soopostovlenie)  qo‘yishga 

yo‘naltirilgan bo‘lardi.  

Tarjimali  metodlar  orasida  ikki  asosiy  turi  ajratiladi:  1.  grammatik  jihatdan 

tarjima qiladiganlar tarafdorlari alohida grammatik k o‘rinishlarni o‘qitishni asosiy 

(xusus)  deb  bilardilar,  ya’ni  ular  o‘rganilayotgan  tilning  grammatik  qoidalaridan 

kelib  chiqqanlar.  2.  matn  bo‘yicha  tarjima  qilish-buning  tarafdorlari  chet  tilini 

o‘qitishni matnga asslangan holda qurar edilar.  

    


 

Grammatik jihatdan tarjima qilish metodi 

2  yuzyillikdan  ko‘p  vaqt  mobaynida  mavjud  bo‘lib,  uzoq  davom  etgan 

kurashdan  so‘ng  o‘z  o‘zrnini  yangi  bevosita  (to‘g‘ridan-to‘g‘ri)  metodga  berdi. 

Grammatik  jihatdan  tarjima  qilish  vakillari  chet  tili  umumiy  ta’lim  beradigan 

maqsad  bilan  o‘rganilishi  lozim  deb  hisoblaydilar.  Ular  uni  mantiq  bilan 

grammatikani  bir  deb  qarab,  grammatik  mashqlar  yordamida  mantiqiy  fikrlash 

rivojlanishini  ko‘rdilar.  Chet  tilini  o‘rganishdagi  maqsad  o‘sha  davrning  atoqli 

lingvistlaridan  Gumboldning  so‘zlarida  o‘zining  yaxshi  ifodasini  topgan: 

“Ommaviy  o‘qitish  seksiyasida  tillarni  o‘qitishda  shunday  uslubni  qo‘llash 

lozimki,  til  unutilsa  hamtilni  xotirada  saqlanib  qolgan  qismini  butun  hayotga 

foydali  qilib  saqlab  qoladi,  bunda  nafaqat  xotiranigina  emas,  balki  aqlni  o‘stirish 

uchun,  hukmlarni  tanqidan  tekshirish  va  umumiy  dunyoqarashni  shakllantirish 

amalga oshiriladi. Tilni o‘qitishdan maqsad – bu uning umumiy strukturasi haqida 

bilimlarni xabar berishdir”. 

Grammatik  jihatdan  tarjima  qilish  metodi  vakillari  quyidagi  qoidalarni  o‘rtaga 

tashladilar: 

1.  chet tilini o‘qitish asosida asl tilni aks ettirgani uchun yozma nutq qo‘yilgan 

bo‘lishi lozim.  

2.  kurs  asos  (boshi)ga  grammatika  qo‘yiladi,  grammatika  o‘qitishning  asosiy 

predmeti  hisoblanadi  va  kursning  tuzilishi  va  leksik  tanlab  olish(tanlov)ni 

aniqlaydi.  

3.  mantiqiy  fikr  yuritish  jarayonining  tashuvchilari  (veduo‘ie)  sintez  va 

deduksiya deb qabul qilinadi, shuning uchun ham o‘quvchilar grammatik qoidalar 

va so‘zlarni o‘rganish, keyin esa shu asosda jumlalar tuzish taklif qilinadi.  


 

13 


4.  gramatik  shakl  va  so‘zlarning  ma’nolarini  ochishning  asosiy  usuli  so‘zma-

so‘z tarjima qilish hisoblanadi, zero barcha tillar umumiy grammatikaga egava turli 

tillarning so‘zlaribir-biridan harflarning turli kombinatsiyasi bilan farq qiladi.  

5.  til  materialining  o‘zlashtirilishi  tarjima  va  mexanik  yodlab  olish  vositasi 

bilan amalga oshishi lozim.   

6.  chet  tili  so‘zlarini  kon.tekstdan  tashqari  holatda  yodlab  borish  tavsiya 

qilinadi.  ,  zero,  birinchidan, ular  ona tilining so‘zlaridan  faqatgina shakl bo‘yicha 

(ma’no  hajmi  va  ularning  muvofiq  kelishi  hisobga  olinmas  edi)  farqlanadilar. 

Ikkinchidan  esa  o‘rganilgan  grammatik  ko‘rinishni  illyustirivka  qilishlariga  ko‘ra 

muhimdir.  

Pedagogik  jarayon  quyidagi  shaklda  olib  borilgan:  o‘quvchilarga  grammatik 

qoidani,  undan  so‘ng  esa  ularning  oa  tilidagi  tarjimasi  o‘rganish  taklif  qilinadi. 

Grammatika  va  so‘zlarni  o‘rganib  olib  o‘quvchilar  alohida  gaplarni  ona  tilidan 

chettiliga  tarjima  qilshni  mashq  qilishlari  lozim  edi.  Bu  jumlalar  o‘rganilgan 

grammatik qoidalarni va so‘zlarga namuna bo‘lgan. 

Grammatik jihatdan tarjima qilish metodi vakillari o‘qish malakasini oshirishga 

harakat  qilganlar.  Lekin  19  asrning  30-40-yillarida  tilni  og‘zaki  nutqda  yaxshi 

bilishga  sezilarli  darajada  talab  oshadi.  Buning  natijasida  tilni  og‘zaki  nuqtda 

yaxshi bilishni o‘rgatishni o‘z oldiga qo‘ygan  qo‘llanmalar paydo bo‘la blshlaydi. 

Lekin  bu  usul  bu  vazifani  amalga  oshirish  uchun  oz  foyda  keltiruvchi  bo‘lib 

chiqdi.  Buning  o‘rniga  matn  bo‘yicha  tarjima  qilish  keldi.  bu  yo‘nalishning 

vakillari  chet  tilidagi  matnni  o‘qish  ga  asosiy  diqqatni  qaratiadilar.  Bunda 

ta’limning  tarkibida  ham  farq  mavjuddir.  Bu  metodning  tarafdorlari  chet  tilini 

o‘qitishun  xrestomatik  xarakterda  bo‘lgan  va  badiiy  adabiyotning  asl  matnlarni 

jalb etdilar.  

Agar  ikki  metodni  solishtirsak,  ularni  tarjima  metodlari  deb  nomlash  huquqni 

beruvchi  ko‘plab  umumiylikni  ko‘rishimiz  mumkin.  ular  ikkisi  vaqt  jihatidan 

yoyilishi  va  ayni  lingvistik  konsepsiyalar  jihatidan  bir  biriga  mos  keladi: 

umumgrammatika  mavjud  ,til  tafakkur  bilan  birxillashtiriladi,  so‘z  bilan  bog‘liq 

tushuncha, tilga sovugan mantiqiy kategoriya sifatida qaraladi.  

19  asr  oxirlari,  20  asr  boshlarida  turli  nomlar  bilan  atalgan  yangi  metodlar 

tarqaladi:intuitiv,  ko‘rgazma-intuitiv,  tabiiy,  natural,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  metodlar. 

Metodik  adabiyotda  mazkur  metodlarni  ifoda  etish  uchun  “to‘g‘ridan-to‘g‘ri”  va 

“natural” atamasi ko‘poq qo‘llaniladi. Natural metod to‘g‘ridan-to‘g‘ri metodning 

xillik ko‘rinishi sanaladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri metod haqida batafsil to‘xtalamiz. Bu 

metod metod tarafdorlarining o‘quvchining tilidan o‘tib, chet tili so‘zlari va uning 

grammatik  shakllarni  bevosita  ularning  ma’nosi  bilan  bog‘lashga  harakat 

qilganlarinatijasida  deb  nomlangan.  Bu  metodning  qayta  ishlanishida  atoqli 

psixolog  va  lingvistlar  ishtirok  etdilar.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri  metod  vakillari  o‘z 

oldilariga  maqsad  qo‘ydilar:  o‘quvchilarni  chet  tilini  amalda  bilishga  o‘rgatish. 

Chet  tilini  amalda  bilish  dastlabo‘quvchilarni  og‘zaki  nutqqa  o‘rgatish  vazifasi 

bilan bir deb qabul qilinardi. Tilni og‘zaki nutq bilan amaliy bilishni bir deb qabul 

qilish  bizning  kunimizgacha  saqlanib  qoldi.  Inson  tilni  yaxshi  biladi  deyilganda 

mazkur tilda erkin gaplashishini nazarda tutiladi. 



 

14 


Dastlabki  bosqichda  barcha  tilni  o‘qitish    yoki  ijtimoiy  xarakterdagi  muayyan 

mavzular  atrofida  qurilagan,  yoki  matn  asosida  tuzilgan.  O‘rganilayotgan 

materialda  ilg‘or  (eng  oldindagi)  bosqichda  o‘rganilayotgan  tilning  xalqi    va 

mamlakati  hayoti  haqida  matnlar  tavsiya  qilingan.  O‘rganilayotgan  materialni 

saralash tematika prinsipiga ko‘ra amalga oshiriladi.  

To‘g‘ridan-to‘g‘ri  metodni  asoslash  uchun  til  va  asosan  psixologiya 

ma’lumotlari  keng  jalb  etilgan.  Tilga  va  uni  taqiqi  etish  mtodlariga  mutlaqo 

yangicha  qarash  o‘qitish  metodikasiga  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatdi.  O‘qitish  ob’ekti  

zamonaviy tirik til bo‘lib qoldi.  

To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qitish metodi bo‘yicha tipik dars quyidagicha qurilardi: 

1.  o‘quvchilarga  bir  qator  predmetlar  surati  tushirilgan  rasmlar  taqdim  etilgan 

va o‘qituvchi ularni gapda nomlab beradi. Mas., “Bu kravot”, “Mana krovat”, “Bu 

kravot deb nomlanadi”. 

2.  o‘quvchilar  o‘qituvchi  tomonidan  aytilgan  iboralarni  avvaliga  alohida-

alohida, keyin jo‘r bo‘lib qaytaradilar.  

3. Shu usul bilan, ibora  taxminan 10 marta qaytarilaganidan keyin yod olingan  

bo‘ladi.  O‘quvchilarga  “Bu  nima?”,  “Bu  nima  deb  nomlanadi?”  ko‘rinishidagi 

savollari  beriladi.  Keyin  mazkur  predmetning  xonadagi  joyi,  rangi,  shakli, 

materiali haqida savollar so‘raladi.  

4. o‘quvchilar o‘qituvchi bilan birga qaytarishlari lozim bo‘lgan kartinka bilan 

bog‘liq tasvir beriladi.  

5.  matnning  (leksik  va  gramatik)  tahlilini  qo‘shgan  holda  turli  mashqlar 

o‘tkaziladi.  

6.  barcha  mashqlardan  keyin  dialog  ko‘rinishida  qayta  ishlanadi  va 

o‘quvchilarga  yod  olingan    til  materialini  qo‘llagan  holda  o‘zi  haqida  gapirib 

berish taklif qilinadi.  

Chet  tilini    o‘qitish  metodikasi  yangi  davrining  boshi  20  yuzyillikning  3-

o‘nyilligi bilan belgilanadi.  

To‘g‘ridan-to‘g‘ri  bo‘lmagan  metodlar-isloh  metodlari  ham  o‘z  kelajak 

rivojlanishlarini  oladilar.  Asosiy  maqsadga  bog‘liq  holda  ular  quyidagi  turlarga 

bo‘linadi: 

a) produktiv o‘qitish metodlari 

b)  tilni  reseptiv  bilish.  Birinchi  tur  orasida  G.  Palmerning  og‘zaki  metodi, 

audiolingval va audiovizual metodlari salmoqli o‘ringa ega.  

To‘g‘ridan-to‘g‘ri  bo‘lmagan  metodlar  chet  tilini  o‘qitish  metodini  yaxshi 

saralangan  til  materiallari  asosida  quradilar.  G.  Palmer  boshchiligida  (G.  Palmer 

ingliz tili bo‘yicha darsliklar tizimi va qo‘llanmalar, o‘quv lug‘atlar va grammatika 

muallifi)  ilk  bor  metodikada  o‘quv  maqsadlari  bo‘yicha  leksik  material  prinsipi 

asoslanadi (o‘z asosiga ega bo‘ladi).G. Palmer fikricha, maktabdda o‘qish ob’ekti  

bo‘lib  matnlar,  jiddiy  saralangan  lug‘atlar  asosida  taqdim    etilgan  adabiy 

so‘zlashuv  tili  hisoblanadi.  Ularni  tanlash  uchun  G.Palmer  quyidagi  prinsiplarni 

taklif etadi: 

1.  chastotalik (ko‘p ishlatilish) - leksik birliklarni boshqalariga nisbatan izchil 

qo‘llanilishi 



 

15 


     2.  struktural  muvofiqlik  -    leksik  birliklarning  jumlaning  boshqalari  bilan 

munosibligi sifatida layoqat 

3.  konkretlilik  –  konkret  tushunchalarni  anglatuvchi  leksik  birliklarni  birinchi 

navbatda minimum ichiga kiritish, zero ularnitashqi ko‘rinish vositalari yordamida 

semantizatsiyalash mumkin.  

4.  proporsionallik  (Nisbiylik)–  nutqning  turli  qismlari  minimumda  tibiiy  tilda 

taqdim etilgan nisbatda bo‘lishi lozim.  

5.  maqsadga  ongli  ravishda  mos  kelish-  agar  leksik  birlik  bayon  etilgan 

prinsiplariga  muvrfiq  javob  bermasa  ham  uni  minimum    ichiga  kiritish  mumkin, 

agar  u  tanlab  bo‘lingan  so‘zlar  bir  semantik  guruh  ni  tashkil  qilsa  (mas.,  “bir”, 

“ikki”,  “uch”  va  boshqa  sonlar  bilan  bilan  bir  qatorda  ular  u  qadar  tez-tez 

qo‘llanuvchi bo‘lmasada, millionlar ham qo‘shiladi). 

G. Palmer chet tili kursidan qat’iy nazar (kursiga bog‘liq bo‘lmagan tarzda) har 

doim  og‘zaki  nutqdan  boshlash  lozim  deb  hisoblaydi.  U  aktiv  va 

passivprinsiplariga diqqatni qaratadi. Aktiv ishga u gapirishni va yozuvni, passivga 

o‘qish  va  tinglashni  nisbat  qiladi  (kiritadi).  Ona  tilini  bilishni  aktiv  qo‘llashdan 

(ko‘ra)  passiv  qabul  qilishning  vaqti  uzoqroq  bo‘lganligidan  kelib  chiqqan  holda, 

G.  Palmer  dastlabki  eshitib  passiv  qabul  qilish  prinsipini  ko‘rib  chiqadi. 

O‘qitishning  boshlang‘ich  bosqichiga  muvofiq  tarzda“inkubasion  davr”  deb 

nomlangan  davrni kiritish lozim,bunda uquvchilar    nutq oqimida  “cho‘miladilar”, 

o‘uituvchining  chet  tilidagi  nutqini  tinglab,  gapiralayotganni  umumiy  ma’nosini 

anglashga xarakat qiladilar. 

Chet tilini bilishga ongli ravishda erishi ham mumkinligini yo‘l qo‘ygan hoda, 

G. Palmer intuitiv, ong osticha (o‘rganiladigan) yo‘lni tan oladi. U o‘quvchilarning 

intuitiv  tushunish  qobiliyatlarini  rivojlantirish  uchun  chet  tilidagi  nutqni  jest, 

mimika va predmetlarni ko‘rsatgan holda nazorat ostida eshitishni taklif  qiladi.  

Tilni  intuitiv  o‘zlashtirishga  (so‘zlar,  jumla  va  dialoglarni)  yodlab  olish  ham 

layoqatni  uyg‘otadi.  G.  Palmer  og‘zaki  metodning  quyidagi  xarakteristikasini 

taqdim  etadi:  og‘zaki  metod  “ishning  qanday  yozma  shakli  bo‘lmasin  ...  o‘qish 

uchun  qandaydir  materiallarning  yo‘qligini...  istisno  etadi..  o‘quvchilarda  tilning  

intuitiv o‘zlashtirish layoqatini  oshiruvchi ish shakllarini ko‘zda tutadi”

2



                              Tilni reseptiv bilishga o‘qitish metodlari 

M.  Uest  20  yuzyillikning  20-30-yillarida  o‘z  tizimini  qayta  ishlab  chiqdi.  U 

“o‘qishni o‘qib turib o‘rgan” tezisini ko‘tarib chiqdi, matnlarga e’itbor beradi, zero 

ular (o‘qituvchi emas)o‘quvchilarga o‘rgatadi. Darsda o‘quvchining asosiy faolyat 

turi  –  o‘qishdir,  shuning  uchun  M.  Uest  matnlarning  tuzilishiga  asosiy  e’tiborni 

qaratadi,  zero  o‘quv  jarayonini  boshqarish,  uning  fikricha,  darslik  orqali  amalga 

oshiriladi (o‘qituvchi faqatgina darsni boshqarish lozim bo‘ladi). 

M.  Uest  o‘qitishdan  maqsad  tarkib  (mundarija,  mazmun)  ning  umumiy  tutish 

orqali(matnning  umumiy  mazmunini  tushungan  holda)  ichda  tez  o‘qish  bo‘lishi 

lozim deb hisoblaydi, kitobni o‘quvchi detallarga e’tiborni qaratmay, faqat asosiy 

mazmunni kuzatishi lozim. o‘qishning aynan shu turin (boshqasi emas)ni darsning 

birinchi  kunlaridanoq  rivojlantirish  lozim.bu  maqsadga  erishi  uchun  M.  Uestning 

                                                 

2

 9Палмер Г. “Устный метод обучения иностранным языкам”. М. 1960г. Стр.14 



 

16 


fikricha, ishning maktabda odat bo‘yicha qabul qilingan yaroqsiz ko‘rinishidir: va 

ovoz chiqarib o‘qish va “kuzatuvchi o‘qish” (m. Uestn kiritgan atama) o‘quvchini 

har bir so‘zga diqqat qilishga o‘rgatadi, bu esa ravon o‘qish rivojiga to‘siq bo‘ladi

3



Shuning uchun ishning asosiy qabuli sifatida poiskovoy(izlovchi) o‘qishni qo‘lash 

taklif  etiladi,  u  orqali  o‘quvchi  ko‘zi  bilan  matnni  mkayyan  fikr  yoki  faktni  izlab 

ko‘rib chiqadi. 

Matnlar  ortida  ikki  funksiya  o‘rin  oladi:  a)o‘quvchilarda  izdlvchi  o‘qish 

malakasini  shakllantirishuning  asosiy  chertasi  deb  M.  Uest  ravonlik  va  izchill 

tushunish  deb  hisoblaydi.  b)  o‘quvchilarda  lug‘atni  yig‘ib  borish,  bu,  uning 

fikricha, o‘qishga o‘rgatishdagi asosiy muammolardan hisoblannadi.  

Aralash  metol  (20asr)  hech  qanday  yagona  metodik  tizimni  namoyon  etmadi. 

Undan  tashqari,  uning  ko‘pgina  vakillari  umuman  metodni  muayyan  shart-

sharoitlar  ta’sirida  o‘zgarishi  mumkin  bo‘lgan,ma’lum  maqsadga  erishishga  

qaratilgan    qabul  kompleksi  deb  hisoblaydilar(P.Xegboldt,F.Klosse).Bu  yo‘nalish 

izdoshlari 

bevosita 

va 


grammatik 

tarjima 


metod 

unsurlarini 

turlicha 

uyg‘unlashtiradilar(E.Otto,A.Bolen,K.Flagstad,P.Xegboldt, 

F.Leyzinger, 

F.Klosse).Ularni  barchasini  bir  qator  xolatlarni  umumiyligi  birlashtiradi,  bu  esa 

ularni bir yo‘nalishga mansub deyish uchun asos bo‘ladi.  

Bizning respublikamizda chet tiliin o‘qitish tarixi 6 davrga bo‘linadi

4

.  


1- 

davr-19 asrning 70-yillaridan to 1917 yilgacha 

2- 

davr-1917yildan 1930 yi boshigacha 



3- 

davr-1930yil-40-yillarning birinchi yarmi 

4- 

davr-40-yillarning o‘rtalaridan 60-yillar boshigacha 



5- 

davr-1960 yillardan to 1970 yillar oshigacha 

6- 

davr-1970 yil boshidan to bizning kunimizning 1970-yiligacha 



Chet  tilini  o‘qitishning  metodika  sohasidagi    ilmiy  izlanishlar  bizning 

respublikamizda 1950 yillar o‘rtasida boshlanadi. Bu davrda “O‘zbek metodikasi” 

tushunchasi paydo bo‘ladi. Bu davrga respublikada oiginal darslik va qo‘llanmalar 

,  ilmty-metodik  adabiyotlar  bo‘lmay,  rus  tiliga  ixtisoslashgan  maktablar  uchun 

mo‘ljallangan metodika qo‘langan. 

“O‘zbek  metodikasi”    sohasidagi  ilmiy-aktiv  tadqiqot  ishlari  70-yillar 

boshlaridan  o‘tkazila  boshlandi  va  hozirgi  kunda  ham  muvaffaqiyatli  tarzda  olib 

borilmoqda.  Respublikamizning  qator  metodist-olimlarning  ishlari  mavjud  bo‘lib, 

ular  Muxtor  Eshlnxonovich  Umarxujaev,    Jamoliddin  Buronov,  O‘tkir  Yusupov, 

qahramon Sattorovich Taymetov, Qudrat Musaev va boshqalardir. 



Savollar: 

1. 


Chet tilini o‘qitish metod tarixi haqida nima bilasiz? 

2. 


To‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan metodlarni tavsiflab bering. 

3. 


Aralash metol haqida gapirib  bering. 

4. 


Chet tilini o‘qitish metodikasining respublikamizdagi tarxini gapirib 

bering. 


 

                                                 

3

 Биринчисини у оғзаки нутқни (ўқишни эмас) ўқитиш воситаси сифатида қўллайди, иккинчисини эса тўлиқ 



дарс жараёнидан истисно этади. 

4

 Методист Римма Александровна Зарипова 



 

17 


Adabiyotlar: 

1.  J. Jalolov. “chet tilini o‘qitish metodikasi”, o‘qituvchi, 1996 y. 66-72-betlar 

2.  R. A. Zaripova “chet tillar metodikasidan qo‘llanma”. Toshkent. O‘qituvchi. 

1986. 67-119-betlar 

3.  M. V. Lyaxovsikiy, A. A. Mirolyubov “chet tilini o‘qitish metodikasi o‘rta 

maktabda”, “Oliy maktab”, 1982y, 100-139-betlar. 

 

 

Ma’ruza № 3 



Sharq tilini o‘qitish vositalari 

 

Darsning  o‘quv  maqsadi:  o‘qitishning  asosiy  vositalari,  yordamchi  vositalar, 

fonogrammalar  va  ularning  turlari,  o‘qitishning  an’anaviy  metodi,  noan’anaviy 

metodi,  “O‘qitishning  vositalari”  tushunchasini,  o‘qitishning  kompyuter  vostalari 

va  boshqa  ko‘rgazmali  qurollardan  foydalanish  kabi  muhum  tomonlarini 

tushuntirish. 

Tayanch so‘zlar: 

Til                                                          informatsiya 

Vosita                                                    fonogramma 

Urf bo‘lgan                                            muhit 

Material                                                chet tillik 

Kanal                                                       ovoz yozish 

 

Asosiy savollar: 



1.  O‘qitishning yordamchi vositalari 

2.  Fonogrammalar. Fonogramma turlari 

3.  Chet tili darsligi va uni tavsiya etish 

 

Sharq  tilini  o‘qitishning  yordamchi  vositalari  deganda  barcha  materiallarni, 



o‘qitish maqsadlarini  tayin etishda va rasional vaqt ichida minimal kuch sarflagan 

holda  (sarflab)muayyan  masalani  hal  qilishga  yanada  muvaffaqiyatli  tarzda 

erishishni(  masalani  muvaffaqiyatli  tarzda  hal  etishni)  ta’minlovchi  o‘quv 

jarayonining qurollari (orudiya) tushuniladi.  

Barcha yordamchi guruhlar ikki katta guruhga bo‘linadi: 

1.  o‘qitishning an’anaviy(notexnik) vositalari 

2.  zamonaviy texnik o‘qitish vositalari 

 

O‘qitishning an’anaviy (notexnik) vositalari. 



Axborot  kirib 

kelish kanali 

“O‘qitish  vositasi”  tushunchasining 

tuzilmasi 

Atama 

O‘quv materiali 



O‘quv quroli  

Tinglash 

(eshitish) 

 

 



 

Ko‘rish 


Moddiy 

dunyo 


ob’ektlari. 

Moddiy  dunyo 

ob’ektlari. 

Ko‘rgazma 

qo‘llanmalar. 


 

18 


Moddiy 

dunyo 


ob’ektlarinistatik 

tasviri.Yozuv 

shaklida  xorijiy  va 

ona tili. 

Rasm,  kartina, 

otkritkalar. 

Darslik,  o‘quv 

qo‘llanma,  daftar, 

plakat,jadvallar. 

 

Inson  hulqining 



tashqi  ,tilga  tegishli 

bo‘lmagan omillar 

Inson a’zolari 

 

Bir  paytning 



o‘zida tinglash va 

ko‘rish 


Tabiy 

og‘zaki 


nutq(ona 

yoki 


xorijiy til) 

Insonning  nutq  

a’zolari 

 

 



 

 

 



 

 

Sharq  tillarini  o‘qitishda  an’anaviy  o‘qitish  vositalari  ichida  informatsiyani 



faqatgina  eshitish  kanali  orqali  tanishtirishga  yo‘naltirilgan  vosita  mavjud 

emasligiga e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir.  

O‘qitishning  zamonaviy  texnik vositalari 

 

A



xboro

t kirib 


kelish 

kanali 


“O‘qitish vositasi” tushunchasining tuzilmasi 

Atama 


O‘q

uv 


material

O‘quv quroli  



Texnik qurilma 

 

Ti



nglas

(eshit



ish) 

Ona 


va 

xorijiy 


til 

og‘zaki 


shaklda 

Magnit 


lenta, 

disk, radioto‘lqinlar 

Musiqa 

sentri,magnitofon,diktofon,r



adiopriyomnik 

fonogra


mma 

K

o‘rish 



Atrf 

dunyo 


ob’ektla

rini 


tasviri 

.Yozuv 


shaklid

xorijiy 



va  ona 

tili. 


Slayd, 

diafilm,kinotasma,v

ideotasma. 

Ovoz 


berilmagan 

rasm, 


kartina, 

otkritkalar. 

 

Prektor, 



videomagnitofon,filmoskop 

fotogra


mma 

Bi

Pred



Ovoz 

berilgan 

Videomagnitofon,televiz

videofon


 

19 


paytn


ing 

o‘zid


tingla


sh va 

met, 


nutq 

vaziyatl


arini  

tasvirla


sh 

uchun 


“mexan

ik 


og‘zaki 

nutq” 


kinotasma,magnit 

tasma,radioto‘lqin 

or 

ogramma 


 

 

 



 

 

 



 

Mana  shu  tarzda  o‘qituvchi  darsda  metodik  reja  asosida  o‘z  ishida  uch  texnik 

vositani qo‘llay oladi: fonogramma, fotogramma va videoongramma.  

Fonogramma  deb o‘qitishning  proekt  apparati  yordamida namoyish  etiladigan, 

nutqiy  informatsiyani  ko‘rish  kanali  orqali  yo‘naltiruvchi  yordamchi  vositaga 

aytiladi.  

Videofonogramma  deganda  ovoz-nur  texnik  jihoz  yordamida  namoyish 

etiladigan va nutqiy informatsiyani ko‘rish va eshitish kanali orqali yo‘naltiradigan 

yordamchi vosita tushuniladi.  

Ko‘rgazma  qurollari  o‘laroq  yordamchi  vositalarning  qo‘lanishi  yangi  leksik 

birliklarning  semantizatsiyasi  vaqtida  yoki  grammatik  materialni  tushuntirishda 

muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Chet tilida og‘zaki nutq malakasi va ko‘nikmasini 

rivojlanish  uchun  syujet,  voqea  va  dialoglarning  rivojlanish  chizig‘i  talab 

qilinadi....                              o‘hshash  holatlarda  o‘quvchilar  bayon  eti  shakli  ustida 

ishlaydilar,  mundarija  asosi  ko‘rgazma  vositalari  haqida  to‘liq  yoki  qisman 

ma’lumot beradi.   

Ishning bu shakli 5-8 sinflarda sharq tillarini o‘qitish uchun xarakterlidir, 9-12-

sinflarda urf bo‘lgan ko‘rgazma vositalari va fotogramma og‘zaki nutqning malaka 

va ko‘nikma rivojlanishi uchun tez-tez qo‘llaniladi. 

Agar dars davomida tasma ovozni keng qo‘llansa, quyidagilar o‘zlashiladi: 

1. 

fonogramma va videofonogramma yordamida muvaffaqiyatli tarzda 



sun’iy chet tili muhiti amalga oshiriladi.  

2. 


o‘quv  jarayonida  fonomaterialni  keng  qo‘llash  natijasida  sharq 

tillarini    o‘qitish  yanada  to‘laqonli  ravishda  amalga  oshadi.  O‘qitishga  bu  tarzda 

yondashish  orqali  o‘quvchilarda  tinglanayotgan  nutqda  yodga  olinadigan 

voqealarda ishtirok etish hissi, tasavvuri shakllanadi. 

3. 

Ohzaki nutqni o‘qitishdagi asosiy vazifalardan biri-o‘quvchini chet 



tilidagi nutqni  yaxshi audirovat qilishga o‘rgatishdir. Bu holatga o‘quvchi yetarli 

 

20 


darajada  keng  ko‘lamdagi  (doirali)  turli  shaxslardagi  ovozli  nutqlarini  tushuna 

olgandagina  amalga  oshishi  mumkin.  audirovik  doirasiga  erishish  uchun  birgina 

 

yo‘l  mavjud:  o‘quvchilar  tez-tez  fonomaterial  assida  mashqlar 



bajarishlari lozim.  

chet  tili  og‘zaki  nutqini  o‘qitish  uchun  fonomashqlarning  uyidagi  turlari 

ajratiladi: 

fonogrammaning  birinchi  turi  –  o‘qitishning  birinchi  bosqichida,    ya’ni 

audirovka malakasi shakllantirish ishlari o‘tkazilganda lozim bo‘ladi.  

Ikkinchi  turi  –ajratilgan  (alohida)  til  birliklari  ko‘rinishida  taqdim  qilinmagan, 

balki bog‘langan nutq ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.  

Uchiinchi  turi  –  biror  izoh  va  tushuntirishsiz  “tabiiy”dialogni  namoyon  etish 

imkonini beradi.  

Mavzuga  oid  nutq  suhbatdosh    bilan  muloqotnin  dinamikasi  shaklning  bu  turi 

o‘qitishning prodvinutiy bosqichida tavsiya qilinadi.  

Beshinchi  tur  –  grammatik  material  ustida  ish  olib  borishda  til  materialini 

bilishda  foydalaniladi.  Bunday  mashqlarni  bajarish  o‘quvchilarga  davomiy 

gapiradigan  narsalarni  yaxshilab  anglash  da  yordam  beradi.  O‘zlashtirish  darajasi 

eshitiliuvchi fonomaterial imitatsiya qilish yo‘li bilan tekshiradi.  

Metodikada  zamonaviy  chet  tili  darsligiga  qo‘yilgan  7  ta  asosiy  talablar 

ko‘rsatiladi: 

1. 


tizimlilik va bekamlilik 

2. 


o‘qitish bosqichlari xususiyatlarni hisobga olish zaruriyati 

3. 


darslik materialining ... 

4. 


ona tili xususiyatlarining hisobga olinishi 

5. 


darslik materialini tanlashga ilmiy asoslangan holda yondashish 

6. 


darslik materialining nutqiy yo‘nalganligi 

7. 


konsentrik va siklik tuzilish 

 

Darslik  o‘quvchi  uchun  o‘ziga  xos  do‘st,  o‘zgacha  hisoblanadi.  darslik  asosiy 



tarkibi  mashqlar  tashkil  qiladi.  Darsliklar  o‘qitishga  to‘liq  yondashuvni  aks 

ettiradi,  bu  amaliyotda  nutq  faoliyatining  barcha  to‘rt  ko‘rinishini  bilan  paralel 

ravishda  o‘qitishni  bildiradi,  to‘rt  ko‘rinish  audirovka,  gapirish,  o‘qish  va 

yozishlardir.  

Lekin  qo‘llanma  sifatidagi  chet  tilini  o‘qituvchi  (o‘rgatuvchi)  darslik 

eshitiluvchi  nutqni  yetkazib  bermaydi.    Shuning  uchun  darslikka  tamosha 

qilinadigan  va  eshitiladigan  informatsiyalar  sinxron  tarzda  yozilgan    videofilm, 

videokassetalarni ilova qilish lozim.  

Kitobning o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifasi uning oldiga o‘quvchilar kitobida 

bayon  etilgan  barcha  o‘quv  vazifalarni  to‘g‘ri  hal  etish  va  maqsadni  yanada 

tushununishga  yo‘naltirilgan  konkret  metodik  tavsiyalar  qo‘yish,  o‘qituvchiga 

darslarni, alohida darslarni metodik savodli ravishda (gramotno) qurishda yordam 

qilishdan iboratdir.  

Savolar: 

2. 

o‘qitishning yordamchi turlari haqida gapirib bering.  



3. 

fonogrammaning qanday turlarini bilasiz? 



 

21 


4. 

chet tilidarsliklari qanday tayin etiladi? 

 

Adabiyotlar: 



1.  J. Jalolov. “Chet tili o‘qitish metodikasi”, 87-96-betlar 

2.  N.  I.  Gez.,  M.  V.  Lyaxovshkiy,  “Metodika  obuchenii  in.  Yazqk  vershnqx 

shkol”, str. 74-99. 

 

 



Download 0,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish