O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus

Iqtisodiy  omillar  -  bunda  soliq  to'lovchilar  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlash 

natijasida unga bo'ladigan ta'sirlarni qrganadilar. 

Agarda,  soliq  stavkasi  qanchalik  yuqori  va  qo'llaniladigan  jarima  summalari 

qanchalik past bo'lsa, soliq to'lovchi uchun shunchalik soliq to'lashdan bo'yin tovlash 

natijasi samarali bo'ladi. 

Albatta, bunday holatlarda soliq soliq to'lovchilar soliq to'lamaslik har qanday 

yo'llar  bilan  harakat  qilishadi,  chunki  birinchi  tomondan  joriy  etilgan  barcha 

turdagi soliq va to'lovlarni to'lanishi soliq  to'lovchining iqtisodiy holatiga katta 

ta'sir  qilib,  uni  ahvolini  og'irlashtirishiga  olib  kelishiga  ta'sir  qilsa,  soliq 

to'lamaslik  esa  unga  o'z  iqtisodiy  potentsialini  saqlab  qolishi  uchun  yagona 

iqtisodiy yo'l bo'lib xizmat qilishi mumkin. 

Ikkinchi  tomondan  moliyaviy  jarimalarni  iqtisodiy  jihatdan  kuchsiz 

bo'lgan  sub'ektlarga  qo'llanilishi,  nafaqat  uni  rivojlanishdan  balki  undan  keyin 

umuman faoliyat ko'rsata olmaslikka olib kelishi  mumkin. Chunki barcha foydasini 

qarzlarni  to'lashga  sarflamasa,  unga  hisoblanayotgan  ustama  foiz  summalar  ham 

tobora oshib boraveradi. 

Jahon  amaliyoti  shuni  ko'rsatadiki,  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlashning 

barcha  formalari,  iqtisodiy  qsish  sur'ati  pasayayotgan  hamda  tanazzulga 

uchrayotgan mamlakatlarda yuqori darajada bo'ladi. 

Chunki  bunday  sharoitlarda  soliq  to'lovchilaming  moddiy  sharoitining 

yomonlashuviga  mamlakat  miqyosida  mahsulot,  tovar  va  xizmatlarga  bo'lgan 

talablaming pasayishi ham katta ta'sir qiladi. 

Albatta,  to'lov  qobiliyatining  pasayishi  natijasida  tovar  oborot  hajmi 

---

 

47 

qisqaradi  hamda  korxona  o'ziga  tegishli  soliqlarini  ololmay  qoladi.  Natijada 

korxona  o'z  qobiliyatini  saqlab  qolish  maqsadida  soliq  qonunchiligida  ta'kidlangan 

turli yo'llarni izlashga tushadi. 

Masalan:  soliq  organlari  tomonidan  soliq  to'lovchilarni  to'la  hisobga  ola 

olmaslik,  xo'jalik  operatsiyalarga  taalluqli  hujjatlarni  barchasini  tekshirishdan 

to'la  o'tkaza  olmaslik,  tekshiruvchilarning  bilim  darajasi,  korruptsiya  va 

shunga qxshash holatlarning mavjudligidir. 

Ko'pgina  mamlakatlarda,  ayniqsa,  g'arbda,  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlash 

holatlarini  xalq  xo'jaligining  tarmoqlari  va  faoliyat  turlaridan  kelib  chiqib  taqiq 

etadilar.  Afsuski,  biz  mamlakatimiz  bo'yicha  ana  shunday  ma'lumotlarga  ega 

emasmiz. Bizda ham, hech bo'lmaganda,  kompleks tekshiruvlar  yakunlari bo'yicha 

soliqlarni  to'lashdan  bo'yin  tovlashga  doir  ma'lumotlarni  qrganish  va  tahlil  qilish 

tashkil etilsa maqsadga muvoflq bo'lar edi. Qaysi tarmoqlarda va qanday soliq turlari 

bo'yicha bo'yin tovlashlar mavjudligini, ularning sabablari, soliq  qonunlari yoki 

yqriqnomaviy hujjatlarning zaif tomonlarini aniqlash joiz. 

Jahon  amaliyotida  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlash  hamda  soliqdan  qochish 

degan  tushuncha  mavjud  bo'lib,  ularning  amaliyotda  qo'llanilishi  turlichadir. 

Ularning  bir  -  biridan  farqi  shundaki,  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlash  deganda 

mamlakatning mavjud bo'lgan qonun qoidalariga amal qilmagan holda yoki unga zid 

ravishda  ayrim  paytlarda  ochiqdan  -  ochiq  bo'ysunmasdan  faoliyat  ko'rsatish 

natijasida olgan daromadlarni yashirish tushuniladi. 

Soliqdan  qochish  yoki  soliqlarni  aylanib  qtish  deganda  esa,  mavjud  barcha 

qonun  qoidalarni  to'la  o'zlashtirgan  holda,  soliq  to'lovchi  uchun  tegishli  bo'lgan 

imtiyoz  va  vaqtinchalik  engilliklardan  foydalanib  o'zining  davlat  oldidagi 

majburiyatlarni eng minimum holatga keltirish tushuniladi. 

Soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlashning  turli  formalarini  yuqorida  sanab 

o'tgan bo'lsak, soliqdan qochishning quyidagi formalari mavjud: 

•  soliq    qonunlarining    takomillashmaganidan    yoki    qonun,      qaror, 

yqriqnoma  va  ko'rsatmalaming  ayrim  tomonlarini  bir  -  biriga  zid 

kelishidan foydalanish; 

•  ma'lum  muddatga  soliq  to'lashdan  imtiyoz  berilgan  mamlakatlar 

bilan qqshma korxonalar tuzish; 

•  soliq  stavkalari  past  bo'lgan  mamlakatlar  bilan  turli  xil  shartnoma 

va sxemalar orqali yoki mablag'larni aylantirish yoki jalb qilish; 

•  mamlakatlar      o'rtasida      ikki      yoqlama      soliq      solish      to'g'risida 

shartnomalarnig yqo'ligidan foydalanish; 

•  flliallar  tashkil  qilish  va  soliq  solinmaydigan  tovar  ishlab  chiqarish 

va xizmatlar ko'rsatish kabilardir. 

Umuman  olganda  soliq  to'lashdan  qonuniy  yo'l  bilan  qochish  yoki  soliqlarni 

aylanib  qtish,  bu  soliq  to'lovchilarning  bilimdonligi,  ijodkorligi  va  soliq 

---

 

48 

maslahatgqylarining yuqori darajada professionalligidan dalolat beradi.