O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
54 
Jinsiy hujayralarning rivojlanishi 
Хayvon va o’simliklarning ko’payishi jinsiy bo’lishi mumkin, ya’ni u 
mutaxassislashagan jinsiy hujayralar: tuxum va spermatozoidlar tomonidan amalga 
oshiriladi yoki vegetativ yo’l bilan, ya’ni somatik hujayralar gruppasi tomonidan amalga 
oshadi. Jinsiy ko’payish yoki sitogoniya ko’p hujayrali xayvon va o’simliklarga ham, 
ko’pchilik sodda hayvonlarga ham xos. Birlamchi jinsiy hujayralarning somatik 
hujayralardan ajralishi, ko’pchilik hayvonlarda, odatda embrional taraqqiyotning 
dastlabki bosqichlarida bo’ladi. Sung hujayralar jinsiy bezga yigiladi. Shunday qilib 
birlamchi jinsiy hujayralardan va somatik hujayralardan iborat - jinsiy bezning ko’rtagi - 
boshlangichi hosil bo’ladi. Ba’zi tuban hayvonlarda (bulo’tlar, kovak ichlilar) somatik 
hujayralar jinsiy hujayralarga aylanishi qobiliyatiga ega; umurtqalilarda bu topilgan 
emas. Jinsiy hujayralar jinsiy bezlarda rivojlanadi. Spermatozoidlar urug’donlarda, 
tuxum hujayralar esa tuxumdonlarda rivojlanadi.
Spermatogenez. 
Spermatozoidlarning rivojlanish sikli spermatogenez (sperma-urug’, genesis-
rivojlanish, kelib chiqish) deb aytiladi.
Spermatogenez birlamchi jinsiy hujayra spermato-geniydan boshlanadi va to’rt 
davrga bo’linadi: 1- ko’payish, 2- o’sish, 3- yetilish, 4- shakllanish yoki 
spermiogenezlarga bo’linadi. 
Spermatogoniylar xromatini yirik ancha intensiv bo’yalgan bo’lakchalar holida bir 
tekisda tarqalgan, nisbatan katta yadroli odatdagi hujayralardir. Ko’payish davrida 
spermatogoniylar mitotik yo’l bilan intensiv bo’linadi. Bu ularning mikdorini birmuncha 
ortishiga olib keladi. Spermatogoniylarning bo’linish soni turli hayvonlarda turlicha 
bo’ladi. Spermatogoniylarni qobiqlari yupqa va oson o’tkazuvchan bo’ladi va ular orqali 
kiruvchi ozik moddalar hujayralarning intensiv bo’linishi uchun energiya manbai bo’lib 
xizmat qiladi. Spermatogoniylarni ko’payishi urug’donni ko’payish zonasida bo’ladi. 
Bir qancha ketma-ket mitotik bo’linishlardan so’ng o’sish davri keladi, bu davrda 
jinsiy hujayralar bo’linmaydi. Shimiladigan ozik moddalar sitoplazma tomonidan 
assimlyatsiya qilinadi va hujayralarning intensiv o’sishiga sabab bo’ladi. Jinsiy xujaylar-
birinchi tartib spermatotsitlar bo’lib qoladi. o’sish davrida ularning yadrosida turli 
o’zgarishlar ruy beradi; Bu o’zgarishlar urukdonning o’sish zonasida yuz beradi.
Yetilish davri hujayraning 2 marta birin-ketin bo’linishi bilan harakterlanadi. 1 - 
bo’linishda hosil bo’lgan hujayralar 2 - tartib spermatotsitlar deb nomlanadi. 
Yetilishning 2 - bo’linishida hosil buluvchi hujayralarni spermatidalar deb ataladi. 
Spermatozoidni yetilish protsessi urug’donning yetilish zonasida yuz beradi.
Yetilishdan so’ng spermatozoid rivojlanishining so’ngi-4- shakllanish davri 
keladi. Bunda spermatida spermatazoidga aylanadi. Spermatidada bo’ladigan 
o’zgarishlar yana ham tushunarli bo’lishi uchun dastlab tipik spermatozoidning tuzilishi 
bilan tanishamiz. Har bir tur hayvonning ma’lum bir shakldagi spermatozoidlari bo’ladi. 
Sut emizuvchi hayvonlarning spermatozidlari dumli bo’ladi. Dumsizlari yumolok 
chuval-changlarda, kiskichbakasimonlarda va boshqa ba’zi umurtkasiz hayvonlarda 
uchraydi. 

---