O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
55 
Dumli spermatozoidlar tipik bo’lib, boshcha, buyincha va dumchadan iborat. 
Dumcha harakat organella bo’lib hisoblanadi. Boshcha sharsimon yoki cho’ziqroq 
shaklli bo’lib oldida zichlanganroq qism-akrosoma joylahadi. Akrosoma biroz 
o’tkirlashgan bo’lib, boshchani juda oz qismini egallaydi. Kolgan bushlikda yadro 
joylashadi. Spermatazoidning yadrosi gomogen bo’ladi. Elektron mikroskopni 
ko’rsatishicha, yadro juda ko’p zich uralgan fibrillarga ega. Boshcha bilan dumcha 
o’rtasida buyincha joylashadi. Buyinchani yuqori qismida sentriola joylashib, u 
uzunasiga ketgan tolalar fibrillar bilan uralgan. Bu yerda bir qancha tipik mitoxondriylar 
topilgan. Dumchaning asosiy qismi 9 ta juft - chetki va ikkita tok - markaziy fibrillardan 
tuzilgan. (kiyrik va xivchinning tuzilishi kabi) 
Yetilishning ikkinchi bo’linishi natijasida hosil bulgan spermatida tipik yumalok 
hujayradir: yadrosining strukturalari yaxshi ifodalangan, sitoplazmada esa shakllangan 
spermatazoidlarda kuchli o’zgargan holda buluvchi barcha organoidlar bo’ladi. 
Spermatida xiyla kichik hujayradir, chunki u o’sishini yetilish davri boshlanguncha 
tuxtatgan birinchi tartib spermatotsitning ikki marta bo’linishi natijasida hosil 
bo’lgandir. Shunga karamasdan unda sitoplazmaning nisbiy mikdori, undan keyinchalik 
hosil bo’ladigan spermatozoiddagiga nisbatan ko’pdir.
Spermatozoidning shakllanishi - spermiogenez yadroni hujayrani keyinchalik 
oldingi uchi bo’lib qoladigan qismiga kuchishidan boshlanadi. Shuning bilan birga yadro 
shirasining tuplanishi hisobiga quyiklashadi va spermatozoid boshchasi shaklini ola 
boshlaydi. Ayni zamonda ikkala sentriollar ular urab turuvchi tigiz sferadan chiqib 
yadro ko’chib o’tgan tomonnning qarshi tomoniga joylashadi. Shu bilan birga ular 
hujayraning uzun uki buylab shunday joylashadiki, ulardan bittasi, ikkinchisiga nisbatan 
yadrodan uzokroqda bo’lib qoladi. Birinchisidan hujayradan chiqib turuvchi dumchaning 
uk ipiga aylanuvchi xivchin o’sib chiqadi. Protoflazmaning sentriollar bilan 
chegaralangan qismi buyinchani hosil qiladi. Sentriollar bilan yonma-yon turgan Golji 
apparati hujayraning oldingi qismiga kuchib o’tadi va akrosoma hosil bo’lishida ishtirok 
etadi. Spermatidalar orgonoidlarning qaytadan tuzilishi bilan parallel holda sitoplazma 
yadrodan borgan sari ko’proq ajraladi va uk ip buylab sirganib tushadi. Sitoplazmaning 
ozroq qismi dumchaning uchida uncha katta bo’lmagan xoshiya shaklida qoladi, 
ko’proq qismi esa hujayradan tamoman chiqib ketadi, yadro kichrayib qoladi. 
Хromosoma va undagi DNK ning mikdori o’zgarmaydi. Barcha bu qayta tuzilishlar 
natijasida sipermatida kichkinagina harakatchan hujayra spermatozoidga aylanadi. U 
gaploid sondagi xromosomaga ega bo’ladi.
OVOGENEZ 
Тuxum hujayrasining rivojlanish sikli ovogonez (ovum-tuxum, genesis-
rivojlanish, kelib chiqish) deb ataladi. Ovogonez birlamchi jinsiy hujayra ovogoniydan 
boshlanadi va uch davrga bo’linadi. 1) ko’payish, 2) o’sish va 3) yetilish 
Ko’payish davrida ovogoniylar mitotik bo’linadi, bu esa hujayralarning sonini 
anchagina 
ortishiga 
olib 
keladi. 
Bu 
davr 
hujayralarining 
xususiyatlari 
spermatogonezdagi kabi bo’ladi.
Bir qancha mitotik bo’linishlar o’tishi bilan hujayralar o’sish davriga o’tadi, bu 
vaqtda ovogoniy birinchi tartib ovotsitga aylanadi. Bu hujayra ham ovogoniy kabi ozik 

---