O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
57 
ko’pincha qutblangan bo’lib, sentromerasi bilan bir tomonga yunalgan bo’ladi. 
Хromosomalarni bunday o’ziga xos joylashishi “buket” deb nom olgan. 
Zigonema juft gomologik xromosomalarni konyugatsiyasidan- juftlashishdan 
boshlanadi. Ba’zan dastlab xromosomalarni qutbiy uchlari birikadi va karama-qarshi 
tomonlarga tarqaladi, boshqa hollarda esa, konyugatsiya xromosomani turli qismlarida 
bir vaqtda bo’ladi, (lokal konyugatsiya). Konyugatsiya juda annik va o’ziga xos amalga 
oshadi: gomologik xromosomalarni xar birining ma’lum qismlari ikkinchisining xuddi 
shu qismiga to’g’ri keladi, xattoki bir xromosomadagi xromomera ikkinchasidagiga 
to’g’ri keladi.
Paxinema stadiyasida xromosomalar konyugatsiyasi tugaydi. Ular qisqarib ancha 
yugon iplarni hosil qiladi. Maxsus metodlar orqali bu vaqtda har bir xromosomani juft 
strukturalar ekanini aniqlash mumkin. Shu stadiyaning taxminan o’rtasida, yadroda 
yarim sondagi xromosomalar bo’lgandek ko’rinadi, chunki har bir birlik tikasiga 
birikkan gomologik xromosomalardan tashkil topgan bivaleit yoki «holida» tetrada 
bo’ladi. 
Gomologik xromosomalarning har biri uz sentromerasiga egaligi tufayli bivaleitda 
ikkita sentromera bo’ladi. Paximena stadiyasining o’rtasida har bir gomolog 
konyugatsiya tekisligiga perpendikulyar holda tikasiga yoriladi. Shunday qilib har bir 
bivaleit endi 4 tadan xromatidadan tashkil topadi. Har bir gomologik xromosomalarni 
xromatidalari kiz xromatidalar deb ataladi.
Хromosomalarni tikkasiga yorilishi bilan bir vaqtda ajralishi va gomologik 
xromatidalar ularni almashtirishi yuz berishi mumkin. Хromatidalarni qismlari joylarini 
almashtirib xromatidaning qolgan qismi bilan quyilishib ketadi. Bu protsessni chatishish 
yoki krossingover deb ataladi. Diplonema stadiyaisida tig’iz birikkan xromosomalar bir-
birini itarishib tarqala boshlaydi. Ammo, bu bo’linish to’liq bo’lmaydi, chunki ular 
krossnigover yuz bergan nuqtada, ya’ni xiazmada o’zaro birikkan holda qoladi. Хiazma 
deyarli barcha o’simlik va hayvonlar hujayralarida topilgan. Har bir bivalentda kamida 
bitta xiazma hosil bo’ladi, ba’zilarida u ko’proq bo’lishi mumkin. 
Diakinez stadiyasida xromosomalarning qisqarishi kuchayadi, shu bilan birga 
terminalizatsiya, ya’ni xiazmani sentromeradan xromosomaning uchlari tomon siljishi 
yuz beradi, bir vaqtni o’zida orliq xiazemalar soni kamayadi.
Хromatidalar metofaza boshlanguncha terminal xiazmalar orqali birikkan holda kolaldi. 
Prometofaza 1 da xromosomalarning spirallanishi maksimumga yetadi. 
Keyinchalik yadro qobig’i yuk bo’lib ketadi va Metofaza 1 ni boshlanishiga 
xromosomalar ekvatorga joylashadi. Bu stadiyada gomologik xromosomalar 
sentromeralari bilan karama-qarshi qutblarga qaragan holda joylashadi. Sentromeralar 
bir-biridan borgan sari uzoklashadi va xromosomalar ajralib ketishga tayyor holga 
keladi. 
Anafaza 1 stadiyasida har bir gomologik xromosomani kiz xromatidlari, 
sentromerlar orqali birikkan holda juft bo’lib tegishli qutblarga harakat qiladi. 
Shuni takidlash kerakki, krossingoverda gomologik xromatidalar bir-birlarini 
qismlarini almashtiradi. Shuning uchun anafaza stadiyasida yuz berilgan ajralishdan 
so’ng ota va ona xromosomalarni tarkibi o’zgaradi. Ularni ikkita xromatidalari aralash 
tarkibga ega, ikkitasi esa dastlabki harakterni saqlaydi.

---