O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
4 
taraqqiyotida ko’p hujayralilarni kelib chiqishi organizmlarni ularning hujayralari 
o’rtasida funksiyalarni taqsimlanishi hisobiga moslanish uchun yangi imkoniyatlarni 
paydo qildi. Funksional mutaxassislashish natijasida juda ko’p xil to’qima hujayralari 
vujudga keldi. Masalan, sut emizuvchilar tanasida diametri 6-8 mk keladigan va shaklini 
doimo o’zgartirib turadigan kichik limfotsitlar bilan birga uzunligi xattoki 1 metr va 
undan ham ortik o’simtalarga ega bo’lgan nerv hujayralari bo’ladi.
Hujayrani 
tashkil 
bo’lishidagi 
filogenetik 
protsesslar 
asta-sekin 
murakkablashishning uzok yo’li bosib o’tildi. Hozirgi vaqtda juda ko’p bakteriya va 
ko’k-yashil suv o’tlarining orasida tipik yadro va umumhujayraviy organoidlar 
kompleksiga ega bo’lmagan turlari uchraydi. Ammo bularda ham yadroning asosini 
tashkil etuvchi DNKning oqsil bilan birikmasi bo’ladi. Bu esa, yadro sitoplazma 
sistemalarini shakllanishini ba’zi oraliq stadiyalarini progressiv rivojlanishiga qobiliyatli 
ekanligiga guvoxlik beradi. Bakteriya va ko’k-yashil suv o’tlarida shakllangan yadro 
bo’lmasada, ularni sitologiyada o’rganilishi zarur. 
Viruslarga kelsak, ularni sitologiyani ob’ektlari qatoriga kiritishga asos yo’q. 
Chunki viruslarni strukturalari bilan hujayralarning tuzilishi o’rtasida umumiylik yo’q. 
Ular hujayraning hayot faoliyatini bioximik asosini tashkil qiluvchi fermentlarga ega 
emas, shuning uchun o’zlarining modda almashuviga ega emas. Viruslarning o’sishi va 
ko’payishi faqat ular kiradigan hujayralarning fermentativ sistemasi faoliyati hisobiga 
amalga oshadi.
Hujayra, barcha tirik sistemalar kabi biologik evolyutsiya natijasida tug’ilgan, 
taraqqiy etayotgan, o’zining bir - butunligini ushlab turuvchi va qayta tiklovchi, tashqi 
muxitdan kelgan energiya va moddalar hisobiga ko’paya oladigan sistema hisoblanadi. 
Bundan ko’rinadiki hujayrani o’rganishda uchta asosiy problema-evolyutsiya, 
avtoregulyatsiya va avtoreproduksiyalarni hal qilishni ko’zda to’tish kerak. 
Biologiyani har qanday bo’limi tirik ob’ektlarning faqat ma’lum bir aspektda-
morfologik, fiziologik, bioximik, genetik va boshqalarda o’rgansa, siologiya o’z ob’ekti- 
hujayrasini har tomonlama o’rganadi. 
Hujayra barcha yashayotgan organizmlarning struktura, funksional va genetik 
asosi bo’lgani uchun hamma biologik fanlar sistemasining markazida bo’ladi. Sitologiya 
tirik tabiat xaqidagi fanning “Og’ir industriyasi” bo’lib, uning kay darajada taraqqiy 
etganligiga, biologiya, meditsina va qishloq xo’jaligining muhim muammolarini ishlab 
chiqishdagi muvafaqiyat-lariga bog’likdir.
Sitologiyaning metodlari va ma’lumotlaridan foydalanmay havfli o’sma, yaralarni 
bitib ketishi, nurdan zararlanish mexanizmlari, dorivor va zaharli moddalarni ta’siri, 
imunitet, gibridlashda pushtsizlik va boshqa amaliy jihatdan muhim muammolarni hal 
qilish mumkin emas.