O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
9 
organoidlarni ochilishi sitoplazmada hujayraning hayot faoliyati va funksional aktivligi 
bilan bog’lik bo’lgan muhim va turli-tuman protseslar bo’lib turishini ko’rsatdi. 
Hujayra yadrosida xromatinli stuktura topildi (Flemning, 1880 y) va bayon etildi. 
Bu strukturalarni ko’p- hujayraliklarda, ularning hujayralarini bo’linishida yaxshi 
ko’rinadigan xromosomlar bilan aloqasi topildi. Hujayralarda xromosomlar sonining 
doimiyligi va xromoso-malarni individualligi isbotlandi. 
Hujayraning mitotik bo’linishini ochilishi va to’la tekshirilishi (E. Strasburger 
1878, V. Flemning 1882) uning hamma bosqichlarini bayon qilishga mitotik apparatni 
hosil bo’lishini va xromosomalarni qiz hujayralar orasida tekis tarqalishini kuzatishga 
imkon berdi. 
Huddi shu davrda jinsiy ko’payishning sitologik asoslari tula tekshirilgan edi. 
Gomologik xromosoma-larning tarqalishi va gametalarda xromosomalarning sonini 2 
marta kamayishi bilan boradigan reduksion bo’linish - meyoz ning, hayvonlarda (O. 
Gertvig) va o’simliklarda (E. Strasburger) otalanishning ochilishi irsiyatda yadroning 
rolini tushinishga imkon berdi. Mendel qonunlarini ikkinchi marta ochilishidan keyin tez 
orada, 1901 yilda sitologiya va genetikani ko’shilishidan irsiyatning xromosom
nazariyasi va sitogenetika tug’ildi. 
XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asrning boshida hujayra xaqidagi ta’limotni 
rivojlanishiga sitologlar I. D. Chistyakov (mitotik bo’linishning davrlarini bayon qilish), 
I. N. Gorojankin (o’simliklarda otalanishning sitologik asoslarini o’rganish) va ayniksa, 
1898 yilda o’simliklarda ikkilanma otalanishni ochgan S. Т. Novashinlar katta xissa 
ko’shdilar.
Hujayrani o’rganishdagi yutuklar shunga olib keldiki, tirik organizmlarning 
asosiy tuzilish birligi sifatida hujayraga biologlarning dikkati ko’proq qaratildi. 
Hujayralarning tuzilish xususiyatlarida va funksiyalarida biologiyaning ko’p 
fundamental problemalarini yechishga kalit yotganligi tobora ayon bula bordi. Shu bilan 
birga hujayralarni o’rganish o’zining ham metodik, ham nazariy xususiy problemalarini 
tugdirdi. Shularning hammasi XIX asrning oxirida sitologiyani biologiyaning mustaqil 
bo’limi bo’lib ajralib chiqishiga olib keldi. 
Sitologiyaning rivojlanishi hujayra nazariyasining asosiy koidalarini tuligicha 
tasdiqladi. Hujayralarning shakli juda xilma-xil, ularning diametrlari millimetrning bir 
necha mingdan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bo’lishiga karamasdan hujayra 
xaqikatdan ham tirik materiyaning elementar birligi ekan. U uz ichiga mustaqil yashash 
qobiliyatiga ega bo’lgan mayda birliklarni olmaydi va hujayrani maydalashga qilingan 
har xil urinishlar oxiri hayotiy protsesning tuxtashiga va tirik materiyaning bo’linib 
ketishiga olib keladi. Beistisno hamma hujayralarning ko’payishi bo’linish yo’li bilan 
bo’ladi. Yangi hujayralar har kachon oldingi yashayotganlardan kelib chiqadi.
Hozirgi vaqtda hujayra nazariyasining faqat bitta koidasi e’tirof etilmay qoldi. 
Viruslarning ochilishi ko’rsatdiki, “hujayradan tashqarida hayot yo’q” deb takidlash xato 
ekan. Viruslar ham hujayralar kabi ikki asosiy komponentlardan – nuklein kislotasi va 
oqsillardan tashkil topsa ham, viruslarning va hujayralarning strukturalari keskin farq 
qiladiki viruslarni materiya uyushmasining hujayraviy shakli deb bo’lmaydi. Viruslar 
o’zlarining shaxsiy strukturalarining komponentlarini-nuklein kislotalari va oqsillarni 
sintez qilish qobiliyatlariga ega emaslar. Ularni ko’payishi faqat hujayraning fermentativ 

---