O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
8 
XIX asrning boshlaridan o’simliklarning har xil organ va to’qimalarni hujayraviy 
tuzilishlarini ko’pchilik olimlar tasvirlashlari biologlarni hamma o’simliklar 
hujayralardan tashkil topgan deb asta-sekin ishonishiga olib keldi. Diqqatni “shilimshiq 
shira” deb ta’riflangan hujayraning ichidagi narsaga qaratila boshlandi. 
Hujayraning muhim komponentlaridan biri bo’lgan yadroni 1830 yilda birinchi 
bo’lib chex olimi Yan Purkiniya tovukni tuxum hujayrasida ochdi va uni “Mo’rtak 
pufakchasi” deb nomladi. Ancha keyinroq 1831-1833 yillarda Shotlandiya sayyoxi va 
fizigi Robert Broun (1773-1858) (“Broun harakati” ni ham shu olim ochgan edi.) 
tomonidan orxideya o’simligining “hujayra shirasida” yadro kuzatildi. Broun buni 
“Nukleus” ya’ni, “Yadro” deb nomladi. 
Gerkel elementar organizm- hujayra bilan neorganiq materiya o’rtasidagi o’tish 
pogonalarini izladi. U organiq mavjudotlar olamini hayvonlar, o’simliklar va protistlar 
dunyosiga bo’ladi. Protistlarning uz navbatida sitod(yoki monerlar) va hujayralarga 
buldi. Sitodlar deb protoplazmani yadrosiz qismlarini harakterlaydi. Gerkel xuddi shu 
qismlarni tirik bilan ulik o’rtasidagi bog’lovchi zveno deb hisoblaydi. hujayra esa 
evolyutsiya jihatidan ancha yuqori turuvchi organizmdir. Chunki u protoplazma va 
yadrodan tashkil topadi. hujayra nazariyasini keyingi rivojlanishida Vilgelm Ru 
("Organizmda qismlarni ko’rashishi" 1883) va Maks Fervornlarni (“Umumiy 
fiziologiya” 1895) xizmatlari ham kattadir.
Hujayra nazariyasining yaratilishi biologiyada butun tirik tabiatni hal qiluvchi 
dalillaridan biri bo’lib chiqdi. Hujayra nazariyasining yaratilishi ahamiyati jihatidan 
energiyaning saqlanishi va Darvincha tabiiy tanlash nazariyasiga teng tabiatning muhim 
kashfiyotlaridan biridir. 
Hujayraning ochilishi va hujayra nazariyasining yaratilishi tirik tabiatning asosiy 
qonuniyatlarini tushuntirishga yordam beradi. 
Mikroskopning takomillashishi bilan parallel holda, biologik obe’ktlarni 
mikroskopik tekshirishlarga tayyorlashni optimal usullari ishlab chiqarildi. Тirik 
to’qimalar yoki ulim oldi o’zgarishlarining boshlangich
bosqichlarida turgan to’qimalarni kuzatish urniga o’rganishlar faqat fiksatsiyalar 
konservlangan materiallarda olib borila boshlandi. Kullanishga hozirgi vaqtda keng 
tarqalgan fiksatorlar: xrom kislotasi (1850), pikrin kislotasi(1865), formalin va 
boshqalar, shuningdek ikki yoki ko’proq moddalardan tashkil topgan murakkab 
fiksatorlar kiritildi.
Yetarli yupqa kesmalar olish uchun biologik obe’ktlarni parafinga, jelatinga, 
selloidinga va boshqalarga solish yo’li bilan zichlash metodlari ishlab chiqildi va 
belgilangan aniq kalinlikda kesmalar olishga imkoniyat beradigan mikrotomlar yaratildi.
O’tgan asrning o’rtalaridan boshlab mikroskopiya qilinayotgan obe’kt-larni 
bo’yash metodlari keng tarqaldi. Qo’llanishga karmin, gematoqsilin, har xil anilin 
bo’yoklar kiritildi. 
Butun mikroskopiya texnikasini tubdan yaxshilanishi bizning asrimizni 
boshlarida tekshiruvchilarga asosiy hujayra organoidlarni topishga, yadroning tuzilishini 
va hujayraning bo’linishi qonuniyatlarini aniqlashga, otalanishning mexanizmlarini va 
jinsiy hujayralarning yetilishini ma’nosini ochib berishga imkon berdi. 1888 yilda 
hujayra markazi, 1894 yilda mitoxondriya, 1898 yilda Goldji apparati ochildi. Bu 

---