О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
1-МAVZU: Tarixiy o’lkashunoslikning turlari va rivojlanish bosqichlari 
Reja: 
 
1.
 
O`lkashunoslik turlari 
2.
 
Tarixiy o`lkashunoslikning rivojlanishi 
3.
 
O`rta Osiyo tarixini o`rganishda rus Sharqshunoslarining roli 
4.
 
Rus sharqshunosligining mahalliy tarixchilikka ta`siri 
5.
 
Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli 
6.
 
O`lkashunoslikning asosiy manbalari 
Vatan haqidagi teran fikrlar turkiy tasavvuf she`riyatining atoqli vakili xoja Ahmad 
YAssaviy xikmatlaridan birida quyidagicha talqin etiladi: 
Boshim tuproq, o`zim tuproq, jismim tuproq,
Haq vasliga etarman deb ruhim mushtoq. 
Binobarin, tuproq — inson tug`ilib o`sgan o`lka, makon, tuproq Vatan. Tuproq necha 
yuz yillardan buyon ne ne ulug` farzandlarini ardoqlab kelayotgan Zamin. SHuning uchun biz 
uni e`zozlab ona tuproq deymiz. 
Demak, barcha ishlar o`z ona tuprog`ini, o`z ona o`lkasini qadrlashdan boshlanadi. Ona 
tuprog`ini, ona o`lkasini sevgan kishini el qadrlaydi, dunyo taniydi... O`z tarixini ona yurtdan — 
ona tuproqdan qidirgan insongina haqiqiy inson bo`la oladi.

---

4 
Tarixga nazar tashlasak, o`z o`lkasini sevmagan va uning tuprog`ini ardoqlamagan biron 
ham zotni uchrata olmaymiz. SHuning uchun ham Vatanni sevmoq iymondandir, deymiz. Zotan, 
ona yurt farzandlari uchun Vatanni sevish, uning tarixini o`rganish, dilga jo etish muqaddas 
burchdir.
1. O`lkashunoslikning turlari
 
O`lkashunoslik uch turga bo`linadi: 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2) jamoat 
o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala turi o`zaro bir-biriga 
aloqador bo`lib, biri ikkinchisini to`ldiradi.
Davlat o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish 
hamda ulardan foydalanish qo`mitasi, muzeylar, respublika Fanlar akademiyasi qoshidagi tarih 
arxeologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shug`ullanadi.
Jamoag o`lkashunosligi qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat hududidagi tarixiy 
obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda istiqomat qilib turgan 
xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenezi), urf-odatlarini o`rganadi hamda ilg`or mehnatkashlar, 
Mehnat qahramonlari xotirasini abadiylashtirish uchun haykallar, mangu olovlar, hurmat 
taxtalari tashkil qiladi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil ravishda tanga 
pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a
(gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh, metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni 
o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi 
narsalarni to`plovchilar ham uyushadi.
Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani o`qituvchilarining 
bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning 
eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan 
holda to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari maktab 
o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi.
Maktab o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish 
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka materiallaridan o`rinli 
foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod 
qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. 
Maktab o`lkashunosligi fanlar o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi hamda o`qituvchi zimmasiga 
katta mas`uliyat yuklaydi. U dastur asosida, o`z a`zolarining bilim darajasi hamda ijodiy 
qobiliyatlarini hisobga olgan holda (iloji boricha mutaxassislarning maslahatlari va ko`rsatmalari 
asosida) tadqiqot o`tkazish ishining rejasi va ish hajmi hamda uslubini ishlab chiqadi. 
O`lkashunoslikning butun muvaffaqiyati shu ishga raxbarlik qilayotgan o`qituvchining bilimiga 
va tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi og`zaki va 
yozma manbalarni muntazam o`rganish bilan birga o`quvchilarning ota-onalari, keksalar, 
o`lkashunoslik tashkilotining xodimlari bilan suhbatlar olib borib, pedagogik mahoratini ishga 
solsa, o`quvchilarning faolligi ortib boradi, o`tilgan materiallarni to`liq o`zlashtirish bilan birga 
uni hayotga xam tatbiq qila boshlaydi. Natijada o`quvchilarning puxta bilim olish bilan birga o`z 
o`lkasiga bo`lgan mehr-muhabbati ortadi va tarixiy tasavvuri hamda tarixiy tushunchasi 
shakllanib boradi.
Maktab o`lkashunosligi ikkiga bo`linib, o`quv jarayonida (o`quv dasturi asosida) va 
dasturdan tashqari (maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan holda) amalga oshiriladi. 
O`quv jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik ishlari ham ikki maqsadni 
ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik, etngorafik, toponomik, qo`lyozma 
asarlar va arxiv xujjatlari asosida o`rganish va o`lkashunoslik materiallarini bir tizimga solish; 
ikkinchisi — to`plangan o`lkashunoslik materiallaridan tarix hamda inson va jamiyat 
darslarida foydalanish. Sinfda olib boriladigan o`lkashunoslik ishlariga barcha o`quvchilariing 
ishtirok etishi majburiydir. Maktabdan tashqari olib boriladigan o`lkashunoslik ishlari, ya`ni 
sayohatlar, arxeologik ilmiy safarlarda O`zbekiston Fanlar akademiyasi tarix hamda 
arxeologiya institutining tavsiyasi bilangina shu ishga layoqatli o`quvchilar ixtiyoriy ravishda 

---

5 
ishtirok etadilar. Maktab o`lkashunosligi tarix hamda inson va jamiyat fanlaridan olgan 
bilimlarni oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi. 
Maktab o`lkashunosligi tarixiy obidalarni saqlash va himoya qilish, qadimiy 
manzilgohlarni topishda ham katta rol’ o`ynaydi. U jamoa bo`lib yashash, ishlash va ijod 
qilishga o`rgatadi. O`quvchilarda sinchkovlik, tirishqoqlik, tevarak-atrofga havas bilan boqish, 
tadqiqotga qiziqish, Vatanni sevish va uni ardoqlash hislari shakllanib boradi.
Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga mehr uyg`otish bilan birga, 
ularni estetik ruhda tarbiyalashga xdm munosib hissa qo`shadi.
Vatanga bo`lgan mehr tuyg`usi o`z o`lkasini o`rganishdan boshlanadi. Maktab 
o`lkashunosligida ana shunday tuyg`u shakllanadi.
2. Tarixiy o`lkashunoslikning rivojlanishi. 1917 yilga qadar o`lkani o`rganish masalasi. 
Rus olimi M. V. Lomonosov o`z o`lkasini mukammal o`rganish maqsadida 1761 yili 30 
savoldan iborat javob varaqasi tuzib, aholi o`rtasida tarqatgan edi. Ayni vaqtda bu bilan 
o`lkashunoslik faniga asos solingandi. O`lkani o`nganish masalasi O`rta Osiyo, shu jumladan 
O`zbekiston hududida Rossiyadan anchagina keyinroq, ya`mi XIX asrning ikkinchi yarmidan 
boshlanadi.
Rus olimlari O`rta Osiyoning chorizm tarafidan bosib olishidan ancha ilgari bu
o`lkani o`rganish bo`yicha bir qancha ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi 
yarmidagi o`lkani o`rganish, ya`ni mahalliy tarixchilik ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy 
hayotdagi biqiqliqka mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan 
feodal sinfining manfaatlari, xonlar va ular sulola-sining taxtga egaligi va «odilligi»ni 
mafkuraviy jihatdan asoslash uchun foydalanib kelindi. Saroy tarixchilari o`zlarining asosiy 
e`tiborlarini siyosiy voqeliklarni xonlarning faoliyati va o`z raqiblari ustidan qozongan 
g`alabalarini ko`klarga ko`tarib maq-tash, saroydagi an`analarni tasvirlashga qaratdilar. CHunki 
zamon o`zi shunaqa edi. Natijada bu davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan 
bir qadar ajralib qoldi. X—XV asrlardagi mahalliy tarixchilar Muhammad Narshaxiy, Tabariy, 
Rashididdin, Nizomiddin Jomiy, Abulg`ozixon va boshqalarning asarlari o`zining 
mazmundorligi, faktik materialga boyligi bilan bu davrda yozilgan tarixiy asarlardan sezilarli 
darajada ajralib turadi. SHarqshunos A. A. Romaskevich Rashididdinning «Jome ut-tavorix» 
nomli asari ustida so`z yuritar ekan, haqli ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan 
muhimligini ko`rsatib, biz bu asardan keyin eron tarixchiligida voqealarni bu xilda bayon qilish 
uchun bo`lgan intilishni ko`rmaymiz, deb yozgan edi. Bu O`rta Osiyo tarixchiligiga ham xos 
narsa edi. SHunday qilib, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham, boshqa fanlar singari, 
hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qildi.
X1X asrning 30-yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-
muluk» nomli asar o`sha davr tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Bu asar fors-tojik tilida 
yozilgan bo`lib, unda qadimgi zamonlardan to XIX asrning 30- yillarigacha bo`lgan Buxoro 
amirligidagi siyosiy voqealar bayoni beriladi. Asarda saroy voqeliklari, xukmron sinflar tarixi, 
o`zaro urushlar, unda erishilgan g`alabalar, xonlikning keyingi sulolasining genealogiyasi 
(nasabnomasi) ifodalanib, jamiyatning rivojlanishida asosiy kuch bo`lgan xalq ommasining 
ahvoli, uning tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan 
intilishni deyarli ko`rmaymiz.
YAna o`sha davrda fors-tojik tilida yozilgan ikkinchi