O’zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2.1.1-rasm Badayto’qay Xonguli
Kavsh qaytaruvchilar (ruminantia) kenja turkimiga juft tuyoqlilarning eng ko’p turlari ya’ni 180 dan ortiq tur kiradi, O’zbekistonda esa 8 tur uchraydi. Bu kenja turkum oilariga bug’ular, bug’uchalar, jirafalar, quvushshoxlilar, kabargalar kiradi. Shulardan Respublikamizda bug’ular, quvushshoxlilar oilalari uchraydi. Kavsh qaytaruvchilarning bo’yni va oyoqlari uzun, gavdasi ixcham tez yugurish xususiyatiga ega oyoqlarining 3,4 barmoqlari kuchli rivojlangan 2,5 barmoqlari kuchsiz rivojlangan. Ko’pchilik turlarida peshona suyagining o’simtasi hisoblangan shoxi bor. Ularning teriosti yog’ qavati yaxshi rivojlanmagan. Kavsh qaytaruvchilar xo’jalikda katta ahamiyatga ega asosan chorva mollari sifatida g’o’shti, suti va terisi uchun boqiladi, yovvoyi turlari esa go’shti va terisi uchun ovlanadi.
Bug’ular oilasi ( Cervidae) oilasining 5 ta kichik oilasi 30 ga yaqin turi bor, MDH da 7 ta va O’zbekistonda Buxoro bug’usi ( cervus elaphus bactrianus) va yelik (Capreolus pygargus) uchraydi. Xongulning uzunligi 56-60 sm, og’irligi 75-100kg. Rangi to’q kulrang, yelkasida qoramtir yo’llari bor. Erkak xongulning ajoyib shoxlari bo’lib, ular har yili qish oxirida erta bahorda tashlab yuboradi. Tushub ketgan shoxlar o’rnidan yangi avvaliga kulrang jun bilan qoplangan yumshoq shoxlar o’sadi. Bug’u shoxlari ancha tez o’sadi, avgust boshlarida suyak oladi va ustidagi yupqagina po’sti tushub ketadi. Bug’ularga kiruvchi hayvonlarning erkaklarida butoqlanib ketgan shoxi bor. Shoxlarini butoqlashishiga qarab erkak bug’uni yoshini aniqlash mumkin deb taxmin qilinadi. Bu fikr aksariyat xollarda bug’u xayotining dastlabki yillariga to’g’ri keladi, lekin har doim ham tog’ri kelavermaydi. Barcha katta yoshli xongullarda shox butoqlari, odatda 5-6 tadan oshmaydi. Bu shoxlar qinsiz chin teri hisobidan rivojlanadi. Shoxlar suyak tuzulmasidan iborat bo’lib har yili tushib yangidan o’sib chiqadi.
Bug’ularning dum qismida junlari bo’lmaydi. Oyoqlari va bo’yni nisbatan uzun bo’ladi. Erkaklari urg’ochilariga nisbatan yirik bo’ladi. Buxoro bug’ulari avval Sirdaryo, Amudaryo va Orol dengizi sohillaridagi qamishzor va to’qaylarda tarqalgan edi. Hozir esa faqat Amudaryo vohasidagi qo’riqxonalarda ya’ni Surxon, Baday to’qay qo’riqxonalarida va Buxoro “ Jayron” pitominigida ko’paytirilmoqda. Yelik esa Toshkent viloyatining tog’li hududlarida yashaydi. Bug’ularning ko’pchiligi poligam hisoblanadi. urg'ochilari odatda 1-2 ta bola tug’adi. Bug’uning homladorlik davri 8 oy davom etadi. May oyining oxirlarida iyunning boshlarida urg’ochi bug’u o’z bolasini dunyoga keltirish uchun xilvat joy qidiradi. Urg’ochi bug’u odatda bitta, vazni 9 klogrammgacha bo’lgan bola tug’adi. Bular terisi va go’shti uchun ovlanadi. Hozirda asl bug’i xonakilashtirilmoqda va uning shoxidan pantokrin preparati olinadi. Ayni paytda Zarafshon bog’ida voler usulida 28 ta xonguli parvarishlanmoqda. Ochiq sharoitda muhofazaga olingan bug’ular soni 40 dan ortiqni tashkil qilmoqda. hozirgi mavsumda ochiq sharoitdagi bug’ular 30 dan ortiq.
Yilning ko’p qismini bug’ular to’qayzorlarda o’tlaydi va boshoqli o’simliklarni xush ko’radi. Ular terakning yangi chiqargan yaproqlarini, buta va daraxtlarni, shu jumladan yulg’un hamda saksovul shox- shabbalarini ishtaxa bilan yeydi. Jayron cho’llarda yashagan, hozirda esa faqat Surxon, Badayto’qay qo’riqxonalarida va B uxoro pitomnigida saqlanib qolgan.