O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4.16-rasm.
Doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok mashinalarining magnit tizimlari: 
(a) radial shakldagi, (b) qovus shakldagi,(c) halqa shakldagi, 1- magnit, 2-qutb, 3-qutb 
boshmog‗i, 4- yakor 
Quvvati kam bo‗lgan o‗zgarmas tok dvigatellari (10 ’ 600 W) gacha, xozirgi 
kunda keng ko‗lamda qo‗llaniladi, masalan: masofadan boshqariluvchi transport 
vositalarida, samolyotlarda, kemalarda, kosmik kema va stansiyalarda, raketalarda 
va x.k.
Ushbu dvigatellar asosan qisqa vaqtli (S2) yoki takrorlanuvchi qisqa vaqtli 
(S3), ayrim xolatda davomiy (S1) ish rejimlarida ishlaydi. Ushbu dvigatellarning 
ishga tushish xususiyatlari yaxshi (ishga tushish momenti katta va ishga tushish 
vaqti kam), og‗irligi va inersiya momenti kam bo‗lganligi uchun avtomatik 
boshqaruv tizimlarida keng qo‗llaniladi. Bunda dvigatellarning ishlash davri 1 dan 
5 minut gacha bo‗ladi. Bundan tashqari ushbu dvigatellar yordamida tez revers 
ishlarini amalga oshirish imkoniyati mavjud. Ishlash aylanish chastotasini oshirish 
barobarida dvigatelning gabarit o‗lchamlari (D
s
, l
s
) va dvigatelning butun og‗irligi 
kamayadi (P=M·ω, M=F
em
R
a
), shuning uchun yuqori tezlikli mikrodvigatellar 

---

217 
ishlab chiqarilmoqda, masalan: rotorning aylanish tezligi 10000 [ayl/min] gacha. 
Yakor chulg‗amining ishlash kuchlanishi: 6 ; 12 ; 27 ; 36 ; 110; 220 V ni tashkil 
qiladi. Ishga tushirish reostatsiz amalga oshiriladi, bunda yakor chulg‗ami 
ko‗ndalang kesim yuzasi kichikligi (F
p
=πd
p
2
/4) uchun, yakor chulg‗ami qarshiligi 
katta (R
a
=ρl/F
p
) va shu sababga ko‗ra ishga tushish toki chegaralgan (I
i.t
/I
n
=2’3). 
Ishga tushish momentining karraligi yuqori xolatda saqlanib qoladi (M
p
/M
n
=4’5). 
Rotor ishga tushish tezligini (t
te
=3T
m
) aniqlovchi elektromexanik vaqt doyimiysi 
(T
m
=J
p
ωN/M
p
), valga ulangan mexanizmning inersiya momenti mexanizm 
(J
p
=GD
2
/4g) bilan qo‗shib xisoblaganda 0,1’0,12 sekuntdan, kompyuterlarda 
ishlatiladigan dvigatellarda – 0,1 cekuntdan oshmaydi. Salt ishlash paytidagi rotor 
aylanish tezligining (n
0
=U/CeF) nominal yuklama (M
s
=M
n
) bilan ishlayotgan 
paytdagi aylanish tezligiga nisbati n
0
/n
n
=1,1’1,3 ni tashkil qiladi. Rotorning 
aylanish tezligi o‗zgaruvchan tok dvigatellariga o‗xshab juft qutblar soni va tarmoq 
chastotasiga qattiq bog‗liq emas 
(n
1
 = 60f
1
/p)
.
Quyida doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok dvigatelini ko‗rib chiqamiz. 
Ushbu dvigatellarda doyimiy magnitdan foydalanganligi uchun: 
–
tuzilishi soddalashadi (qo‗zg‗atish chulg‗ami va uni ta‘minlash manbayi 
kerak bo‗lmaydi);
–
gabarit o‗lchamlari kamayadi ( induktorning diametri bo‗ylab );
–
FIK ko‗payadi (qo‗zg‗atish chulg‗amida quvvat isrofi yo‗q ΔP
q
=U
q
I
q
=0);
–
dvigatel korpusidagi temperatura kamayadi.
Doyimiy magnitlar oddiy qotishmadan tayyorlanadi, ularning tarkibi 
quyidagicha: 25% nikel, 10% alyumini, 65% temir. Qutblar tagidagi magnit 
induksiyasi B
δ
=0,65B
m
ni, magnit o‗tkazgichdagi qoldiq magnit induksiyasi 
B
m
=0,4’1,23 Tl tashkil etadi. Magnit zanjirini xisoblash jarayonida qotishmaning 
materialiga qarab B
δ
=0,25’0,8 Tl ga o‗zgarishi mumkin.
Doyimiy qo‗zg‗atishli mikrodvigatellarda ham katta va o‗rta quvvatli 
dvigatellar singari yakor chulg‗amining ikki xil turi mavjud (sirtmoqsimon va 
to‗lqinsimon 4.19 va 4.20-rasm). 
Ushbu chulg‗amlarning farq qilinuvchi tomonlari quyidagicha: 

---

218 
- sirtmoqsimon chulg‗amni tayyorlashda yakor pazlar soni butun va juft 
bo‗lishi zarur;
- to‗lqinsimon chulg‗amni tayyorlashda pazlar soni butun va toq bo‗lishi 
zarur;
- bir yoki birnechta o‗ramlardan (w
s
=1’8 o‗ram) tashkil topgan chulg‗am 
seksiyasi sirtmoq yoki to‗lqinsimon shaklga ega.
- seksiyalarning geometrik shakli pazlar bo‗ylab, (y, y
1
, y
2
) - yakor pazlari 
bo‗yicha va kollektor plastinalari bo‗yicha (y
q
) qadamlar farqini belgilaydi;
- to‗lqinsimon chulg‗amni yuqori kuchlanishli mashinlarda, sirtmoqsimon 
chulg‗amni katta tokli mashinalarda qo‗llaniladi;
- to‗lqinsimon chulg‗amda parallel shaxobchalar soni (2a) xar doyim ikkiga 
(2a=2, a=1 juft shaxobcha) teng, sirtmoqsimon chulg‗amda esa u asosiy qutblar 
soniga (2a=2p, a=p – juft qutblar soni) bog‗liq bo‗ladi.