O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4.17-rasm.
Doyimiy 
qo‗zg‗atishli 
o‗zgarmas tok dvigatelining prinsipial 
sxemasi 
4.18.
Doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok 
dvigatelining yakor zanjiri alamshinish 
sxemasi 
Ushbu mashinlar elektr mashinalari nazariyasida alohida o‗rin egallagan. 
1821 yil M.Faradey tomonidan birinchi induktiv elektr mashinasi - unipolyar 
dvigatel yaratilgan. Bu dvigatelda o‗zgarmas tok oqib o‗tadigan o‗tkazgich, 
doyimiy magnit atrofida aylanadi. Bu xolatda elektr energiyasi mexanik 
energiyaga aylanadi. Tokli o‗tkazgich faqat elektr toki zanjirida sirpanuvchi 
kontakt bo‗lgandagina doyimiy magnit atrofida aylana oladi. M. Faradey yaratgan 
dvigatelda qo‗zg‗aluvchan va qo‗zg‗almas elektr zanjirlari orasidagi sirpanuvchi 
kontakt sifatida idishga quyilgan simopdan foydalanilgan. 

---

219 
4.19-rasm.
Sirtmoqsimon chulg‗am 
4.20-rasm.
To‗lqinsimon chulg‗am 
 
 
4.9.
 
Unipolyar o‘zgarmas tok mashinalari
 
Unipolyar mashinalarning boshqa mashinalardan farqi shundaki, u 
umumlashgan elektr mashinalari tuzilishidan farq qilgan xorlatda, stator va rotor 
zanjiridan o‗zgarmas tok oqib o‗tadi. Unipolyar mashinlarning aloxida 
xususitlaridan biri shundaki, elektr zanjirining qo‗zg‗aluvchi va qo‗zg‗almas 
qismlari orasidagi sirpanuvchi kontaktlar soni ikki va undan yuqori bo‗lib, 
unipolyar mashinani kontaktsiz qilib tayyorlashning imkoni yo‗q. 
4.21-rasmda unipolyar generatorning zamonaviy sxemasi keltirilgan. Val 
sifatda tayyorlangan po‗lat massiv rotor 1, podshipnik 2 da aylanadi. Qo‗zg‗atish 
chulg‗ami 3 doyimiy magnit oqimi Ф ni xosil qilib, chashka 4 ni rotorning vali 
orqali kesib o‗tadi. Bu mashina 4 ta xavo oralig‗iga ega (stator va rotor orasida 2 ta 
hamda stator va val orasida 2 ta). Aylanuvchi rotordagi o‗zgarmas tok, rotorning 
ichki va tashqi qismlarida joylashgan cho‗tka 5 orqali olinadi. Unipolyar 
generatordagi cho‗tkali kontaktning ishlashi qiyin sharoitlarda kechadi, ayniqsa 
rotorning tashqi tomonidagi cho‗tkadagi chiziqli tezlik 100 m/s dan oshib ketsa. 
4.22-rasmda ko‗rsatilgan unipolyar mashinaning cho‗tkali kontakti ishlash sharoiti 
yaxshi. 
Bu mashinada cho‗tkalar mis xalqa 6 ustida sirpanadi. Yuklama toki I ning 
elektr isroflarini kamaytirish uchun, rotor 1 ning pazlariga mis shinalar o‗rnatilishi 

---

220 
mumkin. 4.21-rasmda ko‗rsatilgandek 2-podshipnik, 3-qo‗zg‗atish chulg‗ami, 4-
stator, 5-cho‗tka (magnit oqimi F uzlukli chiziq bilan ko‗rsatilgan). 
Unipolyar generatorlarning rotori odatda bir o‗ramli chulg‗amdan iborat 
bo‗ladi. Shuning uchun bunday mashinalar past kuchlanishlidir. Ular katta 
miqdordagi o‗zgarmas tokga xisoblangan. Unipolyar generatorlar birnecha voltga 
va 100’150 kA tokga mo‗ljallanib ishlab chiqariladi. Ammo unipolyar 
generatorlarda kuchlanishni oshirish imkoni mavjud. Buning uchun birnechta 
cho‗tka va xalqalarni 4.10.2-rasmda ko‗rsatilgandek ketma-ket ulash kerak bo‗ladi. 
Bunday xolatda yakorning ichiga izolyasiyalangan o‗tkazgichlar tizimi o‗rnatiladi.
Unipolyar generatorlarda elektr yurituvchi kuch xavo oralig‗idagi magnit 
induksiyasiga, rotorning aktiv uzunligi l ga va uning aylanish tezligiga bog‗liq. 
Shuning uchun unipolyar mashinalarni loyixalashda xavo oralig‗idagi induksiyani 
va aylanish tezligini ko‗paytirishga xarakat qilinadi. 
Unipolyar mashinalar, barcha elektr mashinlari singari kabi ham generator 
va ham dvigatel rejimida ishlay oladi. Ammo ko‗pincha unipolyar mashinlar 
generator rejimida ishlatiladi. Unipolyar generatorlar kuchlanishi kichik bo‗lgan 
o‗zgarmas tok talab qilinadigan joylarda ishlatiladi, masalan, elektrolizn vannalarni 
va elektr pechlarini o‗zgarmas tok bilan ta‘minlashda ishlatiladi.
Xozirgi kunda quyidagi turdagi unipolyar mashinalar ishlab chiqarilmoqda.
Quyida 4.10.3-rasmda ko‗rsatilgan diskni ko‗p o‗tkazgichli sektor S shaklida 
tasavvur qilsak bo‗ladi. Ulardan barchasi aylanish paytida bitta qutb ta‘sirida 
bo‗ladi va ularda xosil bo‗lgan EYK ham bir tomonga yo‗nalgan bo‗ladi. Magnit 
maydoni va aylanish yo‗nalishining barcha yo‗nalishida EYK ning yo‗nalishi xar 
doyim diskning markazidan periferiyasiga qarab yo‗nalgan bo‗ladi. 
Ushbu diskli unipolyar mashina namunasida prof. B. I. Ugrimov aylanish 
tezligi 10000 ayl/min, kuchlanishi 10 V, toki 10000 A bo‗lgan unipolyar 
generatorni loyixalagan. Ammo ushbu generator qoniqarsiz ishlagan, chunki 
diskning periferiyasidagi tezlik 170 m/sek gacha oshganligi uchun cho‗tka-kontakt 
tizimi yaxshi ishlamagan. 

---

221