O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

E c h i l i s h i :
U
o‗zgaruv
= 0,354. E
o‗zgarmas
. =0,354 · 460 =163 V 
′
√ 
′
′
√ 
Bir yakorli o‗zgartkichda o‗zgarmas tok tomoni o‗zgaruvchan tok tomoni 
bilan elektr jihatdan bog‗langan, shuning uchun ham o‗zgartkichdan chiqshdagi 
kuchlanishni rostlash uchun unga kirishdagi kuchlanishni o‗zgartirish lozim. Bu 
ish o‗zgaruvchan tok tarmog‗i bilan o‗zgartkichning halqalari orasiga ulangan 
avtotransformator, induksion regulyator yoki reaktiv g‗altaklar yordamida 
amalga oshiriladi. 
Kuchlanishni reaktiv g‗altaklar bilan rostlash usulini batafsilroq ko‗rib 
chiqamiz. Bu holda halqalar bilan tarmoq orasiga reaktiv g‗altaklar L ulanadi 
(4.15-rasm, 
a).
Rostlash reostati r
rs
vositasida O‗zgartkichning qo‗zg‗atish toki 
o‗zgartiriladi. Bunda agar o‗zgartkich o‗ta qo‗zg‗alib ketsa, yakor zanjirida faza 
jihatdan kuchlanish 
U
T
dan orqada qoladigan induktiv tok I vujudga keladi, agar 
o‗zgartkich chala qo‗zg‗atilgan bo‗lsa, u holda yakor zanjirida faza jihatdan 

---

212 
kuchlanish 
U
T
dan oldin ketadigan sig‗imiy tok 
I
paydo bo‗ladi. 
O‗zgartkich chala qo‗zg‗atilgan va yakor zanjiridagi tok induktiv bo‗lgan 
holni ko‗rib chiqamiz. Bunda reaktiv g‗altaklarda tok I dan faza jihatdan 90° ga 
orqada qoluvchi EYK E
L‘
hosil bo‗ladi. Bu holda o‗zgartkich halqalaridagi 
kuchlanish 
U
o‗zgaruv.
=U
T
+E
L‗
bunda U
T
- tarmoq kuchlanishi; 
E
L
- reaktiv g‗altakning EYK si. 
Vektor diagrammadan ko‗rib
,
o‗zgartkich chala qo‗zg‗atilganda, EYK E
L‘
faza jihatdan tok I dan orqada qolganda halqalardagi kuchlanish 
U
o’
zgaruv.
, 
binobarin, o‗zgarmas tok tomondagi kuchlanish ham kamayishini ko‗ramiz. 
O‗zgartkich o‗ta qo‗zg‗atilganda tok I faza jihatdan kuchlanish U
T
dan 
oldin ketadi (4.15- rasm.
).
Bu holda o‗zgartkichga kirishdagi kuchlanish 
ko‗payadi. Bu usul o‗zgartkichdan chiqishdagi kuchlanishni 
± 10%
atrofida 
rostlashga imkon beradi. Bunday cheklanish yakor chulg‗amining undagi katta 
toklar tufayli qizib ketishi bilan bog‗liq. 
Bir yakorli o‗zgartkichdan o‗zgarmas tokni o‗zgaruvchan tokka 
aylantirishda ham foydalanish mumkin. Dvigatel-generatorga nisbatan bir 
yakorli o‗zgartkichning gabaritlari kichik va foydali ish koeffitsienti ancha 
yuqori bo‗ladi. 
Bir yakorli o‗zgartkichni quyidagi usullar bilan ishga tushirish mumkin.