O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4.13-rasm. 
Ijrochi o‗zgarmas tok motorining umumiy ko‗rinishi (
a
) (bunda
: 
1 
– korpus; 
2 
– 
qo‗zg‗atish chulg‗ami; 
3 
– qutb; 
4
– ichi kavak yakor; 
5
– ferromagnit o‗zak; 
6
– podshipnikli 
qalqon; 
7
– kollektor); yakordan (
b
) va 
q
utbdan (
c
) boshqariladigan; yakordan boshqariladigan 
ijrochi motorning mexanik (
d
) va rostlash (
e
) xarakteristikalari

---

210 
Bunday motorlarning FIK taxminan odatdagi konstruksiyali O‗TM lari singari 
bo‗ladi, asosiy maydoni doimiy magnit qo‗llab hosil qilinadigan motorlarda esa 
FIK yana ham yuqori bo‗ladi. 
 
4.7. Bir yakorli o‘zgartkichlar 
Bir yakorli o‗zgartkichda elektr dvigatel bilan generator bitta mashina 
holida qo‗shilgan: unda umumiy yakor (rotor) va umumiy qo‗zg‗atish chulg‗ami 
bo‗ladi. 
O‘zgarmas-o‘zgaruvchan 
tok bir yakorli o‗zgartkichning ishlashini ko‗rib 
chiqamiz. 
Bu o‗zgartkich yakorining chulg‗ami yakorning bir tomonidan 
kollektorga, ikkinchi tomonidan esa kontakt halqalarga ulanadi (4.14- rasm). 
Kontakt halqalar soni o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan o‗zgartkichga ulanadigan 
liniya simlariinig soni bilan belgilanadi: bir fazali tokda ikkita halqa, uch 
fazalida -uchta, olti fazada oltita va hokazo bo‗ladi. O‗zgartkich statorida 
qo‗zg‗atish chulgamli asosiy qutblar bo‗ladi. Bir yakorli o‗zgartkich ishlaganida 
o‗zgaruvchan tokni o‗zgarmas tokka aylantirish uchun o‗zgaruvchan tok 
tarmog‗idan kontakt halqalarga kuchlanish beriladi. O‗zgaruvchan tok yakor 
chulg‗amida aylanuvchan magnit maydon hosil qiladi. Natijada o‗zgartkich 
yakori aylana boshlaydi. Shunday qilib, bir yakorli o‗zgartkich o‗zgaruvchan 
tok tarmog‗i tomondan sinxron elektrodvigatel sifatida ishlaydi. Shu bilan bir 
vaqtd
a 
yakor chulg‗amida EYK vujudga keladi va u kollektor hamda cho‗tkalar 
tufayli o‗zgartkichning chiqish klemmalarida o‗zgarmas kuchlanish hosil qiladi. 
Demak, o‗zgartkich kollektor tomondan parallel qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok 
generatori rejimida ishlaydi. O‗zgarmas va o‗zgaruvchan tok zanjirlari orasida 
elektr bog‗lanish borligi sababli o‗zgarmas tok kuchlanishi U
o‗zgarmas
ning 
qiymati o‗zgaruvchan tok kuchlanishi U
o‗zgaruv.
bilan muayyan nisbatda bo‗ladi; 
bu nisbat quyidagi ifodadan aiiqlanadi: 
′
√ 
′
(4.8) 

---

211 
bunda U
o‗zgaruv.
- O‗zgaruvchan tokning faza kuchlanishi; 
E
o‗zgarmas.
- o‗zgarmas tokning EYK si; 
m
- o‗zgartkichdagi kontakt halqalar soni. 
Bir fazali o‗zgartkich uchun 
(m
=2) U
o‗zgaruv.
= 0,707 E
o‗zgarm.
Uch fazali o‗zgartkich uchun 
(m
=3) U
o‗zgaruv.
= 0,613 E
o‗zgarm.
Olti fazali o‗zgartkich uchun 
(m
=6) U
o‗zgaruv.
= 0,354 E
o‗zgarm.
Bir yakorli o‗zgartkichda toklar nisbati
′
√ 
′
bunda 
I
o‘zgaruv.
- o‗zgaruvchan tokning (liniya tokining) qiymati; I
o‗zgarmas.
- 
o‗zgarmas tokning qiymati. 
Masala:
460 V kuchlanishda 600 A o‗zgarmas tok olish uchun olti fazali bir 
yakorli o‗zgartkichning halqalariga qanday o‗zgaruvchan kuchlanish va tok 
berilishi kerakligini aniklang,