O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4.15-rasm.
Bir yakorli o‗zgartkichni reaktiv g‗altak vositasida kuchlanishini rostlash
I
aG
va I
aD
- generator va dvigatel chulg‗amlaridagi toklar; 
Σr
G 
va Σr
D 
- generator va dvigatel chulg‗amlarining zanjirlaridagi qarshiliklar. 
(4.9), (4.10), va (4.11) ifodalardan foydalanib, bir yakorli o‗zgarmas tok 
o‗zgartkichidan chiqishdagi kuchlanish formulasini hosil qilamiz: 
∑
∑
(
∑
∑
(4.12) 
(4.12) tenglamadan ko‗rinishicha, bir yakorli o‗zgarmas tok o‗zgartkichidan 
chiqishdagi kuchlanishning qiymati o‗zgartkichga kirishdagi kuchlanishga bog‗liq, 
binobarin, 
U
G
kuchlanishni faqat U
D
kuchlanishini o‗zgartirish yo‗li bilangina 

---

215 
rostlash mumkin. O‗zgartkichiing qo‗zg‗atish chulg‗amidagi tokning o‗zgarishi 
kuchlanish 
U
G
ga juda oz ta‘sir etadi. Bunga sabab shuki, qo‗zg‗atish toki 
ko‗payishi bilan asosiy magnit oqimi ko‗payadi, bu esa 
U
G
ning ortishiga yordam 
beradi; lekin shu bilan birga oqim ko‗payganida yakorning aylanish tezligi 
kamayadi, bu esa 
U
G
ning kamayishiga olib keladi. Natijada o‗zgartkichdan 
chiqishdagi kuchlanish amalda o‗zgarmay qoladi. 
O‗zgarmas tok bir yakorli o‗zgartkichlari 10 ’ 5000 W quvvatga mo‗ljallab 
tayyorlanadi; ularda kirishdagi kuchlanish 6; 12 va 24 V
,
chiqishdagi kuchlanish 
esa 220; 450; 750; 1000 va 1500 V va aylanish tezliklari 4000-10000 ayl/minut 
bo‗ladi.
4.8.
 
Doyimiy qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok mashinlari 
Kollektorli mashinalar qaytaruvchanlik xususiyatiga ega bo‗lib, ham dvigatel 
va ham generator rejimida ishlay oladi. Shuning uchun o‗zgarmas tok 
mashinasining yakor va qo‗zg‗atish chulg‗amlarini o‗zgarmas tok manbasiga 
ulasak, yakor va qo‗zg‗atish chulg‗amida tok paydo bo‗ladi. Yakor toki qo‗zg‗atish 
chulg‗ami xosil qilgan magnit maydon bilan o‗zaro ta‘sirlashib, yakor 
chulg‗amlariga ta‘sir qiluvchi elektromagnit moment M ni xosil qiladi, ushbu 
moment generator rejimida tormozlovchi bo‗lsa, dvigatel rejimida aylantiruvchi 
xisoblanadi. 
O‗zgarmas tok mashinalarining qo‗zg‗atish chulg‗amini olib tashlab, uning 
o‗rniga doyimiy magnitdan foydalansak, doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok 
mashinalari paydo bo‗ladi. .
Doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok generatorlari kichik quvvatli qilib 
tayyorlanadi. Eng ko‗p tarqalgan doyimiy qo‗zg‗atishli o‗zgarmas tok 
generatorning magnit tizimi 4.16-ramda ko‗rsatilgan. Ushbu generatorlarning 
qo‗zg‗atish magnit maydoni, yuqori sifatli magnit qotishmalardan tayyorlangan 
masalan, AN (alni), ANK (alnisi) va ANKO (alniko, magniko) markali magnit 

---

216 
materiallardan. Bunday magnitlar o‗zining boshlang‗ich xususiyatlarini uzoq 
muddat davomida yaxshi saqlaydi.
Doyimiy magnitli o‗zgarmas tok mashinalarida qo‗zg‗atish chulg‗amining 
yo‗qligi tufayli uning og‗irligi, tan narxi va qo‗zg‗atishga ketadigan isroflarning 
bo‗lmasligi ushbu mashinalarda foydali ish koeffitsientining boshqa turdagi 
o‗zgarmas tok mashinalariga nisbatan yuqori bo‗lishiga olib keladi. Ularning 
asosiy kamchiligi qo‗zg‗atish magnit maydonini rostlashning murakkabligidir.