O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti s. Nasritdinova, M. Tursunova

 
1.2. Xo‘jalik faoliyatiga axloqiy yondashuvlar 
evolyutsiyasi 
Arastuning etika haqidagi ba’zi bir fikrlariga asoslanib (eramizdan 
oldingi 384 – 322 yillar), xo‘jalik, turmush va biznes etika va ma’naviyati-
dagi munosabatlar haqidagi tarixiy qarashlar tizimini tiklasa bo‘ladi. 
Arastu xo‘jalik haqidagi qarashlarida ikki jihatga e’tibor beradi: iqti-
sodiyot – uy ishini yuritish, iste’mol uchun kerak bo‘lgan ishlab chiqarish 
fanini va ikkinchisi, xrimatistika – dunyo xo‘jaligi va boyitish haqidagi fan. 
O‘z kuchi, o‘zining ishlab chiqarish vositalari yordamida yashash uchun 
kerak bo‘lgan moddiy boyliklarga erishishni Arastu tabiiy va halol deb tan 
olgan. Xrimatistikaga u ikkinchi darajali deb qaraydi. Kasbga aylantirilgan 
savdo-sotiqni axloq nuqtayi nazaridan qoralaydi. Chunki u tabiiy ehtiyojga 
emas, balki savdogarlar daromadiga asoslanadi. Bundan tashqari, savdoda 
pul daromad manbayi bo‘lib, kishining ham axloqiy, ham aqliy belgilaridan 
biri bo‘lishi mumkin edi. Bu esa insonning mohiyati va maqsadlariga mos 
kelmasdi. Masalan, dovyuraklikning tabiiy maqsadi jasorat ko‘rsatish, tabib-
larning maqsadi esa bemorlarni davolashdir. Ammo ular savdo, pul orttirish 
uchun yaratilgan emas. Agar boylik maqsad qilinib olingan bo‘lsa, unda u 
faqat sun’iy ma’no kasb etadi. Chunki misol sifatida ko‘rsatilgan holatlar 
bevosita iste’mol qilinmaydi. 
Tarixga nazar tashlasak, Rim imperiyasi gullab-yashnagan paytda 
axloqiy qadriyatlar o‘z ahamiyatini yo‘qotganini ko‘ramiz. Imperator 
bor hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan, munitsipial boshqaruv faqat soliq 
yig‘ish idorasiga aylangan. Qullarning ko‘pligi erkin kishilarga savdo va 
hunarmadchilik bilan shug‘ullanishga halaqit berar edi. Individual qobi-
liyatni ko‘rsatish va shaxsiy mas’uliyatni yuzaga keltirish uchun shart-
sharoit kamayib ketgandi.
Ana shunday davrda ham axloq-odob qoidalariga ehtiyoj bor edi. 
Axloqiy mezonlar dastlab xristian jamoalarida, ayniqsa, o‘smirlar kafed-
ral maktablarida shakllana boshladi. Bu maktablarning faoliyati axloqiy 
ongni o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan.

---

8 
O‘rta asrlardan boshlab dastlab Rim imperiyasining mustamlakasi
bo‘lgan G’arbiy Yevropadagi ko‘p davlatlar jahonda sodir bo‘layotgan 
axloqiy jarayonlarning faol ishtirokchilariga aylana boshladi. O‘rta asrdagi 
dunyoqarash uchun kishi va tabiat yaxlitligi birinchi o‘ringa chiqdi. Ular 
Parvardigor tomonidan yaratilgan bo‘lib, abadiy va doimiydir. Barcha 
ijtimoiy rollar inson yorug‘ dunyoga kelmasdan oldin belgilanib bo‘lingan. 
Huquq va axloq bir-biriga mos tushgan, degan ta’limotlar oldinga suriladi.
Bu ta’limotga ko‘ra barcha kishilar Alloh oldindan belgilab bergan 
ishlar bilan mashg‘uldir, ularning faoliyati tabiat maromiga qo‘shilib 
ketgan. Kishi va buyumlar Xudo tomonidan yaratilgan, yashash uchun 
yo‘qlikdan barpo etilgan. Hukm qilish faqat Xudoning izmida va ja-
miyatga nisbatan bu kuch tashqaridan qo‘llaniladi. Dunyoqarashning 
asosi tarki dunyodir. Choriyor kitoblarining birinchisidagi (“Ветхий 
завет”) mo‘jizalar markaziy mo‘jiza bo‘lmish yakuniy va tasodifiy 
voqeliklarga doimo va shartsiz ravishda aralashishga tayyorgarlik 
atrofida joylashgan.
1
Unga ko‘ra, kishi mustaqil taqdirga ega bo‘lmagan 
mavjudot bo‘lganligi tufayli xo‘jalik faoliyati ham aniq hayotdan 
uzoqlashtirilmagan edi. Hayot esa tasodiflardan forig‘, abadiylik va oliy 
ma’noga ega bo‘lgan tushuncha edi. Arastuning ilmiy ishlariga xristian-
lik nuqtayi nazaridan izoh bergan o‘rta asrning mashhur faylasufi Foma 
Akvinskiy (1225-1274) insonning jonini dunyoning markazi, vujudsiz, 
ilohiy tuzilmalardan farqli ravishda materiyada namoyon bo‘ladigan 
shakl deb talqin qilgan. Kishi faol harakat qilish imkoniyati, tashqi 
sezgilari yordamida boshqa moddiy shakllarni bilish qobiliyatiga ega. 
Foma Akvinskiyning fikricha, narsalar Xudoga tegishlidir, inson esa 
ulardan foydalanadi, xolos. Shuning uchun xo‘jalik yuritish jarayonida 
kishilar o‘rtasida sodir bo‘layotgan almashuvlar haqqoniy bo‘lishi lozim. 
Aksincha hollarda inson gunohga botadi. 
Keyinchalik G’arb cherkov mafkurachilari sotuvchiga o‘z tabaqasi 
doirasida yashashga imkon beruvchi va tovar ishlab chiqarishga ketgan 
mehnat miqdorini aks ettiruvchi “haqqoniy narx” nazariyasini yaratdilar. 
Katolik mansabdorlar turli xil tovarlarga qat’iy narxlar belgiladilar. Bu 
narxlarga sotuvchi va xaridorlar rioya qilishlari majburiy edi. Sudxo‘rlik 
ilohiy qonunchilikda taqiqlangan edi. U XVI asrgacha o‘z kuchini 
saqlab keldi va Reformatsiya davrida bekor qilindi. 
Olam markazida inson qalbi bo‘lishi g‘oyasi Tiklanish va Yangi 
davrda yanada rivojlandi. Shaxsga sig‘inish keng quloch yozdi. Xoch 
1
Аверенцев С.С. Поэтика ранневизантийской литератури. – M.: 1977. 

---

9 
yurishlari davrida Yevropa xo‘jalik hayotida katta o‘zgarishlar yuzaga 
kela boshladi. O‘rta yer dengizi va Qora dengiz sohili davlatlari bilan 
Sharq aloqalari o‘rtasida savdo-sotiq munosabatlari keng rivojlana bosh-
ladi. G’arb mamlakatlari o‘rtasida tovarlar almashinishi jadallashdi. 
Yevropaga yangi texnik bilimlar olib kirildi. 
Insonning shu davrgacha bo‘lgan mavhum turg‘un siymosi o‘zgara 
boshladi. Rassomchilik san’atida portret bilan o‘xshashliklar (avliyo va sha-
hidlar zamondoshlardek tasvirlanishi), muallif va tomoshabinni surat mar-
kazida, uning ishtirokchisi etib tasvirlovchi rassomlik san’atining jozibasi, 
an’ana doiralaridan chiqib ketgan, qotib qolgan tushunchalarni rad etgan 
nasrning erkin tili yangi, o‘ziga xos davr kelganligi, inson dunyosi indi-
vidual ekanligi, uning takomillashish imkoniyatlari cheksizligidan dalolat 
berar edi. Shu davrda Yevropada dunyo va insonni o‘zgartirish fikri yuzaga 
keldi. XVI asrda ishlab chiqarishning rivojlanishi yuqori pallaga chiqqanda 
Yevropa fanida tajribani maqsadga yo‘naltirilishini tashkillashtirish, ya’ni 
tadqiqot o‘tkazish g‘oyasi yuzaga keldi. Taxminan shu vaqtda Rene Dekart 
(1596-1650) Garvey tomonidan qon aylanishi kashfiyoti ta’sirida mushak-
larda “jonli ruhlar”ning taqsimlanishi yordamida tirik tanadagi g‘ayriixtiyo-
riy harakatlarni tushuntirishga urinib ko‘rildi. “Jonli ruhlar” – asab tolalari 
bo‘ylab tarqaladigan zarrachalardir. Ularning harakat yo‘nalishi tashqi ta’sir 
bilan izohlanadi. Kishining tana harakatlari esa tabiatan reflektor xususiyat-
ga ega (ruhi yo‘q hayvonlar kabi). Kishining ruhi mustaqil substansiya, u 
o‘ziga xos ravishda kishi tanasi bilan bog‘langan. Bu esa, Dekartning fik-
richa, kishining hayvonlardan – “tirik mexanizmlar”dan ustunligini tan 
olishga olib keladi, uni Parvardigor bergan aqli tufayli “tabiat xudosiga” ay-
lantiradi. 
Niderlandiya faylasuf-materialisti Benedikt Spinoza (1632-1677) 
R. Dekart kabi bilimning maqsadi – bu kishining takomillashuvi va 
uning tabiatdan ustun bo‘lishidir, degan fikrni oldinga suradi. Dunyo-
ning yaxlitligini isbotlashga intilib, u ruh holatlarini yagona materiyada 
tashkil topgan substansiyaga, ya’ni o‘zining sababchisi va turli ko‘ri-
nishlarga ega bo‘lgan tabiatga “kiritdi”. Spinoza tomonidan tushunilgan 
inson ruhi ong va his-tuyg‘u, ruhiy kechinmalar bir-biriga bilan teng 
emas, deb talqin qilingan. Uning fikricha, intellektul bilim oliy mohiyat, 
his qilish esa sezish-quyi mohiyatdir.
Frensis Bekonning (1561-1626) fikricha, fan kishining tabiat usti-
dan hukmronligini ta’minlashi va kuchaytirishi kerak. Bu hukmronlik 
tajribadan olingan dalillarni ratsional ravishda qayta ishlash asosida qu-
rilishi lozim edi. 

---

10 
Agar XVII asrda