O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti s. Nasritdinova, M. Tursunova

II BOB. BIZNES ETIKASI VA MA’NAVIYATI 
-
 ILMIY 
BILIMLAR SOHASI SIFATIDA 
 
2.1. Ijtimoiy munosabatlarning tashkil topishi 
Jamiyatda ma’lum mavqe va maqomga ega bo‘lgan hamda ijtimoiy 
rolni bajarayotgan kishilar va bir guruh shaxslar o‘rtasidagi munosabat-
lar ijtimoiy munosabatlarni tashkil qiladi. Ijtimoiy munosabatlar odam-
larning bir-biri bilan munosabati jarayonida o‘rnatiladi. 
Biznes sohasida hamkorlikdagi faoliyat jarayonida o‘rnatilgan 
munosabatlari 
biznes munosabatlari
deb ataladi. Biznes munosabatlari 
instrumental, hissiy-ehtiyoj, bevosita va bilvosita turlarga bo‘linadi. 
Ijtimoiy va shaxsiy munosabatlar aynan muomalada amalga oshadi. 
Muomala odamlar o‘zaro munosabatlari tizimining amalga oshishidir. 
Ijtimoiy munosabatlar ichida shakllanayotgan shaxslararo munosabatlar 
tahlili inson va tashqi dunyo bilan bo‘lgan murakkab aloqalar tizimida 
muomalaning o‘rnini aniqlashga imkon beradi. Insonning turli ko‘rinish-
dagi munosabatlari faqat o‘zaro aloqalar bilan chegaralanmaydi: inson-
ning ijtimoiy tizimdagi mavqei uning aloqa tizimini yaratishini talab 
qiladi. Bu jarayon faqat muomalada yuzaga kelishi mumkin. Muomalada 
shaxslararo va ijtimoiy munosabatlar o‘z ifodasini topadi. Shunday qilib, 
muomala kishi munosabatlarining barcha tizimini amalga oshishidir. 
Ijtimoiy munosabatlar ichida shaklangan shaxslararo munosabatlarning 
tahlili inson va tashqi dunyo o‘rtasidagi munosabatlar tizimining aha-
miyati haqida fikr yuritishga imkon beradi. Insonning munosabatlarini 
ko‘p xilligi faqat shaxslararo munosabatlar bilan cheklanib qolmaydi. 
Insonning kengroq ijtimoiy muhitdagi holati munosabatlar tizimini 
muayyan tartibda shakllantirishni talab qiladi. Bu jarayon esa faqat 
muomalada amalga oshirilishi mumkin. Muomalada shaxslararo, ijti-
moiy, ya’ni faqat bir shaxsga oid bo‘lmagan munosabatlar amalga oshi-
riladi. Odamlar bilan to‘g‘ri muomalada bo‘lish nafaqat biznes, xizmat 
pog‘onasida yoki boshqa sohalarda ham muvaffaqiyat qozonish garovi-
dir. XX asrning 30-yillarida Deyl Karnegi insonning moliyaviy va tex-
nik sohalardagi muvaffaqiyatining 15 foizi bilimiga bog‘liq bo‘lsa, 85 
foizi boshqalar bilan muomalasiga to‘g‘ri kelishini qayd qilgan edi.
Biznes
keng ma’nodagi faoliyat sohasidir. Ish, har turli faoliyat ak-
sariyat kishilarning ko‘p vaqtini oladi. Bu sohada kishi faoliyatining turi 
keng bo‘ladi. Har qanday sohada ishlash odamdan muayyan xatti-hara-
katlarni talab qiladi. Chunki ular shu sohada faoliyat ko‘rsatuvchilarga 
ham ma’qul bo‘lishi lozim.

---

13 
Tashqi va ichki sabablar ta’sirida biznes etikasi va ma’naviyatining 
shakllanishi, amalga oshishi, o‘zgarishi muomala va biznes, professional 
etika, boshqarish va rahbarlik etikasi kabi ko‘plab qator ijtimoiy katego-
riyalar tadqiqotchi olimlar tomonidan o‘rganilmoqda.
Hozirgi paytda biznes sohasida bir necha yondashuvlar shakllangan 
desa bo‘ladi. 
Ta’kidlash lozimki, biznes axloq me’yorlariga javob bermaydi, eti-
ka tili esa biznesga to‘g‘ri kelmaydi degan nuqtayi nazarlar ham mavjud. 
Demak, muayyan etikaga oid me’yorlarni qonuniy jihatdan rasmiylash-
tirish uchun tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Amalda 
mazkur nuqtayi nazar G’arbda shakllangan tabiatni himoya qilish bo‘-
yicha ommaviy harakatlar, Rossiyada keng tarqalayotgan konsyumerizm 
– iste’molchilar huquqini himoya qilish harakati ko‘rinishida yuzaga 
keladi. Ijtimoiy qiynchiliklar sababchisi bo‘lmish biznes bo‘yicha ilmiy 
tadqiqotlar OAV uchun keng tarqalgan mavzu bo‘lib qoldi.
Odamlar munosabatlarini aks ettiruvchi an’anaviy etika kishining 
individual huquqlarini asoslashga va ularni buzganlar uchun javobgar-
likni belgilashga qaratilgan. Biroq etikaga oid talablarni iqtisodiy fao-
liyatga bog‘lab, “axloqli” biznes bo‘yicha sherik iste’molchilar orasida 
katta muvaffaqiyat qozonadi degan farazlar doimo ham amalda o‘z ifo-
dasini topmaydi. Biznes omma talabiga qanday javob berishi kerakligi 
masalasi biznesmenlar simpoziumlarida muhokama qilingan. Aksariyat 
olimlar, shu jumladan, Amerika olimlari jamiyatning qadriyatlari tizi-
mini tadqiq qilmoqda. Biznes jamiyatning tarkibiy qismi bo‘lgani uchun 
uning qiymatliklarini o‘zicha tartiblarga bo‘ladi. Masalan, AQShda bun-
day qadriyatlarga boylikka intilish, daromad olish, yaxshi turmush ke-
chirish, individualizm, raqobat, biznesdagi erkinlik kiradi. Bu esa ja-
miyatning barcha a’zolarining qarashlarida aks etadi. Har bir kishi qo-
nun doirasida qaror qabul qiladi; bundan tashqari haqiqat, adolatlilik, 
teng imkoniyat, insoflilik va to‘g‘rilik katta ahamiyat kasb etadi. Xulosa 
shuki, iste’dodli kishilar ishlayman deb, intilsa, izlansa, katta yutuqlarga 
erishadi.