O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti

Minerallarning nur qaytarish qobiliyati (%)

2-jadval

№	Mineral	Mineral formulasi	Minerallarning nur qaytarish qobiliyati (%)
1	AZURIT	2CuCO3·Cu(OH)2	7–9 %
2	ANTIMONIT	Sb2S3	58 % dan 37 % gacha
3	ARSENOPIRIT	FeAsS	50 % dan 54 % gacha
4	Auripigment	As2S3	32–18 %
5	BORNIT	Cu5FeS4	17 % dan 29 % gacha
6	VISMUTIN	Bi2S3	50 % dan 36 % gacha
7	VOLFRAMIT	(Fe,Mn)WO4	18–19 %
8	GALENIT	PbS	43 % dan 49 % gacha
9	GEMATIT	Fe2O3	26 % dan 32 % gacha
10	GETIT	FeO(OH)	16 % dan 24 % gacha
11	GRAFIT	C	20 % dan 23 % gacha
12	ILMENIT	FeO·TiO2 yoki FeTiO3	19 % dan 20 % gacha
13	KASSITERIT	SnO2	12 % dan 13 % gacha
14	KINOVAR	HgS	28 % dan 31 % gacha
15	KOBALTIN	CoAsS	47 % dan 55 % gacha
16	KOVELLIN	CuS	21 % dan 30 % gacha
17	KUPRIT	Cu2O	23 % dan 31 % gacha
18	MAGNETIT	Fe3O4	20 %
19	PIRIT	FeS2	44 % dan 56 % gacha
20	SFALERIT	(Zn, Fe)S	17 % dan 18 % gacha
21	XALKOPIRIT	CuFeS2	30 % dan 48 % gacha

Minerallar kuchli yorug‘lik nurlarida ochroq rangda ko‘rinadi. Shuning uchun minerallar rangini aniqlashda bir xil kuchdagi yorug‘lik manbalardan va bir xil rang filtrlaridan foydalanish kerak.

Minerallarning rangini nisbatan aniqlash uni o‘rab turgan minerallarning rangiga ham bog‘liq. Masalan, xalkopirit yonida pirit va galenit bo‘lsa yorqin-sariq rangda, agar yonida sof tug‘ma mis bo‘lsa – yashilroq tusda ko‘rinadi. Tennantit esa, sfalerit va tomirsimon minerallar fonida oq rangli, galenit yonida kulrang bo‘lib ko‘rinadi.

Ma’dan minerallarining rangini qaytgan nurlarda aniqlash jarayonida subyektivlik elementlarini bartaraf etish uchun tekshirilayotgan minerallarning rangini quyidagi mineral-etalonlar bilan solishtirish zarur.

Bu minerallarni kuzatish natijasida ko‘zni mashq qildirib, etalon ranglarni boshqa minerallar ranglari bilan solishtirishga o‘tish mumkin.

Qo‘shqaytarish xususiyatiga ega bo‘lgan anizotrop minerallarda R_e va R_o kesim yo‘nalishlaridagi ranglari turlicha bo‘lishi mumkin. Bunday minerallar rangli qo‘shqaytarish xususiyatiga ega bo‘ladi. J.Orsel bu hodisani qaytarish pleoxroizmi deb atagan (valleriit R_e bo‘yicha sariq, R_o bo‘yicha binafsharang; umangit R_e bo‘yicha qizil, R_o bo‘yicha ko‘k; kovellin R_e bo‘yicha havorang, R_o bo‘yicha ko‘k rangli).

Odatda ichki reflekslar qiyshiq nurda aniqlanadi. Buning uchun opak-illyuminator teshigi karton bilan yopiladi va sayqallangan shlifga elektr lampa orqali yon tomondan nur yuboriladi. Agarda opak-illyuminator prizmasi oyna bilan almashtirilsa refleks yanada tiniq bo‘ladi. Ichki refleksni kuzatish odatda 9x(№3) obyektivda bajariladi. Buning uchun nur kuchli bo‘lishi kerak. Agar opak-illyuminatorga mahkamlangan yoritgichlar bilan ishlanadigan bo‘lsa, undan lampa sug‘urib, shkivning sayqallangan yuzasi yoritilishi kerak.

Nazorat savollari:

1. Ichki reflekslar nima va u qanday kuzatiladi?

2. Shaffof emas minerallarda ichki reflekslar uchraydimi?

3. Ranglar qaysi minerallarga taqqoslanadi va u qanday bajariladi?

6 - LABORATORIYA ISHI

SILLIQLANGAN SHLIFLARDA MA’DAN MINERALLARNING QATTIQLIGINI ANIQLASH
Ishning maqsadi: Ma’danli minerallarning fizik xususiyatlarini, ya’ni qattiqligi va magnitliligini aniqlash.

Nazariy asoslar:

1. Silliqlangan shliflarda minerallarning qattiqligini aniqlash.

2. Minerallarning magnitlilik xususiyatlarini aniqlash.

3. Ma’danli minerallarning elektr xususiyatlari.

4. Radioaktiv minerallarni tashhislashda radiografik usullar.

Minerallarning qattiqligi. Qattiqlik – tashqi mexanik ta’sirga nisbatan ko‘rsatilayotgan qarshilik.

Minerallarning qattiqligi bu – murakkab xususiyat bo‘lib, kristallkimyoviy omillardan minerallarning kristallik strukturasi, valentligi, struktura elementlari orasidagi kimyoviy aloqa va boshqalar, hamda mexanik omillardan egiluvchanlik, qatlamlilik, mo‘rtlik, sirpanish element sistemalari bilan bog‘liq bo‘ladi. Laboratoriya sharoitida anshliflardagi minerallarning qattiqligi mikroskop ostida qaytgan nurda quyidagi usullarda aniqlanadi.

1) ma’lum kattalikdagi ignalar yordamida minerallarning silliqlangan yuzasiga chizish orqali;

2) silliqlangan anshlifdagi minerallar relefining xarakteri bo‘yicha:

3) shlifdagi minerallarning polirovka sifati bo‘yicha.

4) ikki qo‘shni mineral chegarasidagi yorug‘lik yo‘laklarining harakati bo‘yicha.

Hamma minerallar qattiqligi bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi: a) qattiqligi past minerallar, mis igna bilan chiziladi (kinovar , sfalerit); b) qattiqligi o‘rtacha minerallar, po‘lat igna bilan chiziladi (pirrotin, vol framit); v) qattiqligi yuqori minerallar, po‘lat igna bilan chizilmaydi (pirit, arsenopirit va boshqalar).

Minerallar qattiqligini aniqlash 4,7^x obyektivda bajariladi, igna shlif yuzasiga 60-70° burchak ostida qo‘yiladi. Qattiqligi yuqori minerallar musbat relyefga ega bo‘lib, xuddi bo‘rtib turgandek bo‘ladi. O‘rta va past qattiqlikka ega minerallar manfiy relyefga xos bo‘lib, botiq holda ko‘rinadi. Minerallar silliqlanish (polirovka qilish) qobiliyati bilan ham, bir biridan farq qiladi, ya’ni silliqlangan shlif yuzasi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi, bu ham ular uchun qo‘shimcha tashxislash belgilari hisoblanadi.