O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

Shaxsning asosiy tiplari
Ayzenk insonlar haqida ma‘lumotlar olish uchun o‗z-o‗zini kuzatish, 
ekspert baholash, biografik ma‘lumotlar analizi, fizik va fiziologik 
parametrlar, shuningdek, ob‘ektiv psixologik testlar singari ko‗plab 
metodlardan foydalangan. Olingan ma‘lumotlar shaxs strukturasini aniqlash 
uchun faktorli analizda qo‗llanilgan
39
. O‗zining dastlabki tadqiqotlarida 
Ayzenk ikki asosiy tipni ajratgan – introversiya/ekstraversiya va 
neyrotizm/barqarorlik (ba‘zi holatlarda bu faktor beqarorlik/barqarorlik deb 
ham ataladi). Shaxsning bu ikki o‗lchovi ortogonal bo‗lib, ular statistik 
jihatdan bir-biriga bog‗liq emas. Shunga muvofiq, insonlarni to‗rt guruhga 
ajratish mumkin. Bunda shaxs o‗zida yuqori yo quyi diapazondagi bir tip 
bilan yuqori yo quyi diapazondagi ikkinchi bir tip kombinatsiyasini namoyon 
etadi. Jadvalda ko‗rsatilishicha, har qaysi tip bilan shaxs belgilarini 
izohlaydigan nomlar birlashtiriladi. Bu 4 guruhni ko‗rib chiqishda 2 ta 
narsani inobatga olish kerak. Birinchidan, ikkala masofa (diapazon) tiplari 
me‘yoriy taqsimotga ega, uzluksiz hisoblanadi va keng individual farqlar 
spektrini ko‗rib chiqadi. Ikkinchidan, har bir tipga mos belgi ta‘rifi boshqa 
hodisalarni o‗z ichiga oladi. Ko‗plab odamlar o‗rta nuqtaga yaqin bo‗lishga 
moyil – ikkala tip masofalarida – va shuning uchun 1jadvaldagi kabi 
ekstremal tavsifga uncha ega bo‗lishmaydi.
Ayzenk tomonidan
ikki
mustaqil
parametrlar
asosida 
shaxslarning to‗rt kategoriyasi ta‘rifi
Har bir kategoriya o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lib, introversiya va 
ekstraversiyaning yuqori va quyi darajasi hamda barqarorlik va 
neyrotizmning yuqori yoki quyi darajasi kombinatsiyasi natijasi hisoblanadi. 
1-jadval 
Barqaror 
Nevrotizm 
Intro 
vert 
Xotirjam, 
uvozanatlashgan, 
ishonchli, nazorat qiluvchan, 
tinchliksevar,
e‘tiborli,
g‗amxo‗r, passiv
Kayfiyati 
tez 
o‗zgaruvchan, 
xavotirlanuvchan, 
rigid, 
mulohazali, pessimist, mahdud, 
muloqotchan emas, indamas
39
Boeree C. G. G. Р.6 

---

150
Ekstr 
avert 
Lider,
beg‗am, quvnoq, 
ko‗ngilchan, 
hozirjavob, 
muloqotchan, 
do‗stliksevar, 
kirishimli
Jizzaki,
xalovatsiz, 
agressiv, 
qo‗zg‗aluvchan, 
o‗zgaruvchan, 
impulsiv, optimist, aktiv
Jadvaldan shuni ko‗rish mumkin-ki, introvert va barqaror shaxslar, 
qonun-qoidalarga amal qiladigan, g‗amxo‗r va e‘tiborli insonlardir. Va 
aksincha, introvert va neyrotizm kombinatsiyasi individ xaddaharakatlarida 
xavotirlanish, pessimistik kayfiyat va mahdudlikka sabab bo‗ladi. Ekstravert 
va barqaror shaxsning xulq-atvorida mehribonlik, ko‗ngilchanlik va 
kirishimlilik ko‗zga tashlanadi. Va nihoyat, ekstravert va neyrotizmga moyil 
shaxslarda agressiv xulq-atvor, impulsivlik hamda tez qo‗zg‗aluvchanlik 
singari xususiyatlar namoyon bo‗ladi. Shuni alohida ta‘kidlash kerak-ki, 
Ayzenk asosiy e‘tiborini individual farqlarga qaratgan. Demak, bu 
kombinatsiyalar ichida birini ikkinchisidan afzallik tarafi yo‗q. Ularning har 
birini ijobiy va salbiy jihatlari mavjuddir.
Keyinchalik Ayzenk o‗z nazariyasiga shaxsni o‗lchashdagi uchinchi 
tipni, ya‘ni 
psixotizm – Super-ego kuchi
ni kiritgan. Bu xususiyatga ega 
shaxslar egotsentrik, impulsiv, boshqalarga nisbatan befarq, jamiyat 
normalariga qarshilik qilishga moyil bo‗ladi. Ular ko‗pincha xavotirda 
bo‗lishadi, insonlar bilan muloqotga kirishishga qiynalishadi va boshqalarga 
ko‗ngilsizliklar olib kelishadi. Ayzenkning fikricha, psixotizm genetik 
xususiyatga ega bo‗lib, bu holat ayollarga nisbatan erkaklarda ko‗proq 
uchraydi
40
.