O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

INSTRUMENTAL VA VOKAL IJODDA MONOLOG 
Tayanch so‘zlar: 
Monolog, rechitatsiya , monoopera , sonoristika, aleotorika, 
allyuziya. 
70-80-yillarning ijodida romantik mavzularni monologik shaklda bayon etilishi 
ko‘p uchraydi. Romantizmga xos bo‘lgan monolog tarzida fikrni bayon etish XX asr 
kompozitorlari ijodida biroz o‘zgacha ko‘rinishga ega bo‘lgan. 
Romantizmning asoschilari tomonidan mazkur shaklda qahramonning taqdiri, 
uning hayoti bayon etilgan bo‘lsa, XX asr ijodkorlari monologga inson ongining 
o‘zgarishlari, tashqi dunyo ta’sirida shakllanadigan fikrlar mujassamligida tahlil 
etishga harakat qilishadi. Monolog o‘tmish va zamonaviylik, xalq taqdiri, bugungi 
kun muammolari va kelajakka umid bilan qarayotgan inson dunyoqarashini uzviy 
birlikda bera oladi. 
Musiqada monolog imkoniyatlari yanada bo‘rttirilgan holda namoyon bo‘ladi. 
Ayniqsa, monooperada musiqiy monolog ham asosiy qahramonlarni, ham opera 
harakatini o‘zida mujassamlaydi. 

---

103 
Y. Butskoning “Ruhiy kasalning estaliklari” monooperasi.
 
Y. Butskoning 
mazkur operasi monoopera janrining ilk ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, N. Gogolning 
shu nomli asariga asoslangan. Chuqur psixologizm, ruhiy kechinmalar bilan birga, 
tashqi harakatning sezilmasligi N. Gogolning asarida yetakchilik qiladi. Mazkur 
yondashuv musiqada monolog shaklida bayon etiladi. Adabiy asarda bo‘lgani kabi, 
ruhiy kasallik tashqi niqob bo‘lib, baxtsiz odamning ichki kechinmalarini, dunyo 
tashvishlaridan - qashshoqlikdan aziyat chekayotgan shaxsning azoblarini aks 
ettiradi. Xuddi shu tashqi niqob barcha davrlarga xos bo‘lgan laganbardorlik, 
manmanlik, ikkiyuzlamachilik kabi inson kamchiliklarini ham fosh etishga xizmat 
qiladi. Y. Butsko o‘zining asosiy fojeaviy qahramoni bo‘lmish Aksentiy Ivanovich 
Poprishin monologi orqali davr qahramonlari galereyasini va muhitini yaratadi. 
Monooperada monolog asosiy qahramonning tasavvuridagina bo‘lgan “ qahramonlar 
teatrini” ko‘rsatib beradi. Mazkur teatrni “namoyish” etishda kompozitor monologga 
turli janrlardan parchalar kiritadi. Vals, skertso, vodevil naqoratlari kino san’atiga xos 
bo‘lgan montaj dramaturgiyasi vositasida bir-biri bilan o‘rin almashadi. Turli-tuman 
qahramonlarning bir monolog ichida taqqoslanishi, dramaturgiya rivojlanishida yangi 
ma’no kasb etadi. Dramatik sahnalarda ruhiy kasallikning kuchayishi fojeaviy 
xulosaga olib keladi. 
Mazkur sahnalar stilistik taqqoslanish orqali bayon etiladi. Masalan, operaning 
finalida ruhiy kasalliklar kasalxonasida yotgan asosiy qahramon, o‘zini Ispaniyada 
etib his etadi. Real hayot bilan alahlanishning farqini turli uslublarda ijro etiladigan 
monolog tasvirlaydi. Ruhiy kasallikka chalingan nochor insonning iztiroblari 
sonoristik, aleatorik va Motsart Rekviyemiga qurilgan allyuziya vositasida bayon 
etiladi. Asarning fojeasi polistilistik yo‘nalish orqali yanada bo‘rttirib ko‘rsatiladi. 
Asosiy qahramoni taqdiriga, uning fojeasiga nisbatan tomoshabinda rahmdillik 
uyg‘onadi. Monologning oxirgi qismida fojea elchisi bo‘lib alla intonatsiyalarining 
jom tovushlari bilan birgalikda ijro etilishi xizmat qiladi. Mazkur timsol asosiy 
qahramonning halokatini tasvirlaydi.