O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

A. Shnitkening Violonchel va fortepiano uchun sonatasi
. 
Romantik dunyoni 
tasvirlashda A. Shnitkening violonchel va fortepiano uchun yozgan sonatasi (1978) 
ayniqsa namunalidir. Romantik his-tuyg‘ular bilan to‘lib-toshgan, har bir sahifasida 
ehtiroslar o‘rin olgan sonatada, fikrni aniq bayon etish, sodda va tushunarli 
uslublardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. XIX asr romantiklari uchun an’anaviy 
bo‘lgan uch qismli sonatada, qismlar o‘rtasidagi kontrast qarama-qarshilik asar 
shaklini belgilab beradi. Asarning intonatsion o‘zagi birinchi qismning bosh 
mavzuidir. Kompozitor bu mavzuni bir mahalning o‘zida to major, to minor 
tonalligida tahlil etadi. 
Birinchi qismga xos bo‘lgan falsafiy uyg‘unlikni, monolog shaklida bayon 
etishni Ikkinchi qismning ehtiroslari surib chiqaradi. Skertso, Tokkato, Ostinant 
variatsilarning ketma-ketligida harakat belgilanadi. Rango-rang janrlarning bu 
alfozda birlashuvi, yangi dramatik obrazni yaratadi. Ikkinchi qism asarning dramatik 
cho‘qqisiga aylanadi. 
Uchinchi qismda Violonchel monologi yangi obrazlar dunyosini shakllantiradi. 
Birinchi qismda qo‘llanilgan intonatsiyalar Uchinchi qismda xayrlashuv sifatida 
yangraydi. Romantiklarga xos bo‘lgan orzuga intilish, qo‘yilgan savollarni javobsiz 
qoldirish, hayot o‘tkinchiligi haqidagi o‘ylar bilan sonata yakunlanadi. 
A. Shnitkening Fortepiano kvinteti
(1972-1976). Mazkur kvintetda kompozitor 
Ijodkor va oddiy Insonning dil izhorlarini bayon etadi. Asarni kompozitor o‘z onasiga 
bag‘ishlagan. Shunga ko‘ra asar lirik iliqlik xususiyatga ega. A. Shnitke ijodiga xos 
bo‘lgan musiqiy til go‘zalligi, kvintetdan tashqari uning orkestr uchun ishlangan
“In Memorian” va “Rekviyem” asarlarida ham bayon etishning asosiy uslubi sifatida 
qo‘llaniladi. Kvintetda ko‘tarilgan mavzular doirasi A. Shnitke bilan
D. Shostakovichning ijodini birlashtiradi. O‘lim va Abadiylik obrazlari asarning 
falsafiy mazmunini tashkil etadi.
Asarning beshta qismi umumiy mavzu vositasida birlashgan bo‘lib, yaxlit 
monologik shakldan iboratdir. Kirish qismining fortepiano partiyasida ijro etiluvchi 
mavzu kvintetning leytmavzui bo‘lib xizmat qiladi. Aynan shu mavzu intonatsion 
rivojlanishga asos bo‘lib, asar konsepsiyasini belgilab beradi. 

---

115 
Yuqoridan pastga tushuvchi sekunda intervaliga qurilgan mavzu, birinchi 
berilishidanoq murakkab kechinmalar, ichki drama, dil iztirobi obrazini 
gavdalantiradi. Natijada butun kvintetning janri rekviyem sifatida belgilanadi. 
Rivojlanish jarayonida mavzuning fojeaviy asosi yanada bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Sof 
instrumental ijroda torli sozlarning mikrointerval harakatlari, trellar yaratuvchi 
fakturaning vibratsiyalari orqali nido tovushlari yuzaga keladi. 
Asarning asosiy mavzuini tashkil etgan fojeaviy ko‘rinishlarning yana biri – 
ritmik xarakatning tekis va bir xillik bilan ijro etish natijasida yuzaga kelgan 
ostinatodir. Mazkur obraz bir tomondan inson yuragi urishini eslatsa, boshqa 
tomondan vaqt o‘tishining ramziy belgisi sifatida bayon etiladi. 
Kvintetning voqe’ligi monologik bayonda beriladi. Bunda ramziy belgilarning 
roli benihoya oshadi. A. Shnitke o‘z asari uchun semantik nuqtai-nazardan yorqin 
timsollarni tanlab oladi. BACH va Dies irae timsol sifatida asarning ikkinchi qismida 
bayon etiladi. Kompozitor uchun ayniqsa BACH monogrammasining ahamiyati 
kattadir. Asar davomida mazkur monogramma bir necha ma’noni anglatadi. Bir 
tomondan BACH monogrammasi A.Shnitkening daho kompozitorga nisbatan 
hurmatini anglatsa, ikkinchi tomondan ruhiy ko‘tarinkilik, tozalik, abadiylik 
ma’nosini ham bildiradi. 
O‘zida chuqur fojeaviy ma’noni qamrab olgan bu ikki mavzuni kompozitor vals 
ritmida namoyish etadi. Bu albatta tasodif emas. Zero, raqs ritmlari fojeaga yanada 
dahshatli tus berib, uni yangi pog‘onaga ko‘taradi, M. Musorgskiyning “O‘lim 
qo‘shiq va raqslari”ni, D. Shostakovichning fashizm va urush qurbonlariga 
bag‘ishlangan Sakkizinchi kvartetidagi O‘lim valsini eslatadi. Kvintet davomida 
fojeaviylik kuchaya boradi. 
Asosiy mavzularni transformatsiyalashtirish, garmonik va dinamik sindirish, 
kanon shaklida qaytarilish kabi uslublarning vositasida asarning Uchinchi qismida 
fojea o‘zining eng yuqori pallasiga ko‘tariladi. 
To‘rtinchi qism esa boshi berk ko‘chadan chiqish, tozalanish, haqiqat izlash kabi 
mavzularni bayon etadi. 

---

116 
Asarning asosiy maqsadi Beshinchi qismning finalida namoyish etiladi. 
Betxovenning Pastoral simfoniyasining final mavzusi allyuziyasiga qurilgan ostinato 
yorqin obrazliligi, tozaligi, ko‘tarinki ruhga ega bo‘lib dunyo tashvishlaridan 
ustunligi bilan ajralib turadi. Bu obraz final qismida yetakchilik qiladi. Qolgan 
mavzular kontrapunkt shaklida unga qarama-qarshi qo‘yiladi. Hayotning fojeaviy 
lavhalari, ziddiyatlar asosiy obrazning sokinligida mayda va o‘tkinchi bo‘lib 
ko‘rinadi. Kvintet ijrosida, mayin va sekin tovushlarning ustivorligida, ichki 
kechinmalarga urg‘u berilishida xonakilik, shaxsiy yondashuv ko‘zga tashlanadi.