O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mustaqil ishlash uchun savollar: 
1. Bolalar psixopatiyasining vujudga kelish sabablarini so‘zlab bering. 
2. Psixopatiyaning turlarini ayting. 
3. Organik psixopatiyaga tavsif bering. 
4. Epileptoid psixopatiyaga tavsif bering. 
5. Xarakternda shizoid belgilar bo‘lgan bolalarga xos xususiyatlar. 
6. Xarakterida isteroid belgilar bo‘lgan bolalar bilan ishlash. 
9. OLIGOFRENOPEDAGOGIKANING UMUMIY MASALALARI. (2 soat) 
Reja: 
1.
Oligofrenopedagogika fanining maqsadi, vazifalari, hal qilish lozim bo‘lgan umumiy masalalari. 
2.
Oligofrenopedagogika fanining paydo bo‘lish tarixidan. 
3.
Aqli zaiflikni turlari. 
4.
Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari. 
Tayanch iboralar va tushunchalar:
oligofren, infantil, debil, imbesil, idiot, emotsional irodaviy 
soha, logopediya, pediatriya, nevropatologiya, intoksikasiya, asfikasiya. 
Yordamchi maktablardagi pedagogik jarayonlarning nazariy asosini maxsus fan - 
oligofrenopedagogika tashkil etadi (grek tilida “oligos” – kam, “fren” – aql degani). 
Oligofrenopedagogika fan sifatida quyidagi masalalarni hal qilishni o‘z oldiga qo‘yadi: aqli zaiflikni 
pedagogik tahlil qilish; aqli zaiflik sabablarini o’rganish; aqli zaif bolalarning rivojlanishini pedagogik va 
psixologik o’rganish yo’llari vositalarini aniqlash; yordamchi maktablarda turli xarakterli bolalar 
individual munosabatni ta’minlash; aqli zaif bolalarni tarbiyalash prinsiplari va usullarini ishlab chiqish; 
aqli zaif o’quvchilarga umumiy bilim va mehnat tayyorgarligi berish; o’quv fanlarining xususiy 
uslubiyatlarini ishlab chiqish; aqli zaif bolalarga maxsus muassasalar tizimi va tuzilmasini belgilash. 
Oligofrenopedagogika – aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o‘qitish haqidagi fan bo‘lib, 
difektologiyaining bir qismini tashkil qiladi. Pedagogikaning umumpedagogik va didaktik prinsiplarini 
qo‘llash aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasida o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Ta’limiy materiallarni 
tanlash, mehnat tayyorgarligini aniqlash, aqli zaif bolalarni jismoniy rivojlantirish ishlari tuzatish 
mazmun kasb etishi kerak. “Tuzatish” deganda aqli zaif bolalarning jismoniy va ruhiy nuqsonlarini 

---

to‘g‘rilash, yumshatish, hayotga moslashtirish tushuniladi. Tuzatish ishlarida nuqsonli bolaning 
rivojlanish imkoniyatlariga asoslanadi. 
Aqli zaif bola deganda bosh miyasining organik buzilishi natijasida bilish faoliyatlarining turg‘un 
pasayishi tushunamiz. Aqli zaif bolalarni o’qitish, tarbiyalash va ularni o’rgatishning nazariy masalalari 
qator fanlarning yutuqlariga asoslanadi. Oligofrenoiеdagogika umumiy psixologiya, logopediya, 
pediatriya, nevronotologaya, anatomiya-fiziologiya, genetika, bioximiya va boshqa fanlar bilan bog‘liq 
bo‘lib, ularning yutuqlaridan keng foydalanali. 
Oligofrenopedagogika
tarixi
: Aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasi masalalari bilan shug‘ullanishi 
ishlariga 200 yildan oshgan bo‘lsa-da, bir tizimda atroflicha bir butun, tugallangan ishlar XX asr 
boshlariga to‘g‘ri keladi. Kuzatish va qidiruv ishlarining uzoq muddatligi, tajribalarning asta-sekin 
to‘planganligi, ayrim nazariy xulosalarga kelish uchun uzoq vaqt talab qilinganligi sabab 
oligofrenopedagogaka fanining izchil tarixi nisbatan qisqargan. 
Oligofrenopedagogika fanining dastlabki boshlang‘ich davri aqli zaiflikning mohiyatini 
aniqchash bilan xarakterlanadi. Birinchi marta psixiatr F.Platter ruhiy kasalliklar orasida aqli zaif 
bolalarni ajratib berdi. Aqli zaif bolalarni tasniflash, ularga klinik tavsifnoma berish ishlarni F.Pinel, 
J.Eskiral tomonidan bajarildi. J.Eskiral birinchi marta “aqli zaiflik” atamasini fanga kiritadi. XIX asr 
mobaynida jamiyatda ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli nuqsonli bolalarga alohida e’tibor 
berish zarurliga haqida jamoatchilik fikri yuzaga keldi. Shu jarayon asosida aqli zaiflikni davolash, 
diagnostika qilish, tasniflashga oid qator materiallar matbuotda chiqa boshladi. Ularga pedagogik yordam 
ko‘rsatish haqida ham turli fikrlar e’lon qilina boshlandi. 
Aqli zaif bolalarni o‘qitish va tarbiyalash nazariyasining yuzaga kelishida E.Segenning pedagogik 
va ilmiy faoliyati katta o’rin egallaydi. Ayniqsa uning 1864-yilda yozilgan “Aqliy normal bo‘lmagan 
bolalarning tarbiyasi gegiеnasi va axloqiy davosi” asari oligofrenopedagogika fanida katta yutuq bo‘ldi. 
E.Segen tomonidan aqli zaif bolalar tarbiyasi nazariy asoslarining chuqur ishlab chiqilishi bu 
yo‘nalishdagi ilmiy ishlarning yanada jonlanishiga sabab bo‘ldi. Maxsus pedagogikaning yuzaga 
kelguniga qadar, aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasi masalalari davolash pedagogakasining mavzu-bahsi edi. 
Oligofrenopedagogika fanining mavzu-bahsi aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasi, ulardagi nuqsonni 
kuzatish difektologiyai fanining alohida e’tibor berib kelgan sohasidir. Aqli zaiflikning еngil darajalarida 
bu nuqson tashqaridan qaraganda uncha ko‘zga tashlanmaydi. Bunday bolalarni odatdaga nuqsonsiz 
tengqurlaridan ajratib olish ham ko‘p hollarda qiyinchilik tug‘diradi. Ba’zi hollarda tegishli ta’lim-tarbiya 
amalga oshirilmasa, bunday bolalar pedagogik qarovsiz bolalar safiga kirib qoladilar. Nuqsonli 
bolalarni diagnostika qilish ishlaridan xatoliklar ba’zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga olib kelishi mumkin. 
Masalan, ommaviy maktabga tushib qolgan aqli zaif bola nuqsonsiz tengqurlari singari ular bilan birga 
o‘quv materiallarini o‘zlashtira olmaydi. O‘z vaqtida malakali yordam olmagandan keyin borgan sari 
bunday bolalarning bilim saviyalari pasayib, surunkali o‘zlashtirmovchilar qatoriga ko‘shiladi. Noto‘g‘ri 
qo‘shib qo‘yilgan nuqsonsiz bola esa sun’iy ravishda o‘z rivojlanishida orqada qola boshlaydi. Bunday 
noxush ko‘ngilsiz xatolar aqli zaiflikning mohiyatini tushunib еtmaslik natijasida sodir bo‘ladi. Shuning 
uchun oligofrenopedagogikada aqli zaiflik masalasi alohida o‘rganishni talab etadigan mavzulardan 
biridir. Aqli zaiflik deganda me’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlatib, haqiqiy, real aqliy nuqsonlikka olib 
keluvchi holat tushuniladi. 
Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar turli ilmiy, uslubiy, psixologo-pedagogik va tibbiy 
adabiyotlarda qo‘yidagicha ifodalangan: 
1. Homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikasiya va jarohatlar; 
2. Tug‘ilish vaqtida jarohat va asfiksiya; 
3. Chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikasiya, ovqatlanishning buzilishi 
va boshqalar; 
4. Turli irsiy yo‘l bilan avloddan-avlodga o‘tadigan gen, xromasoma kasalliklari. 
Oligofrenopedagogikaning maxsus markazida turadigan manba nuqsonning o‘zi emas, balki u 
bilan bog‘langan, buzilgan ruhiy holatlardir. Shu bilan birga aqli zaif deb, bu holatning turg‘unligini ham 

---

tushunamiz. Mana shu mezonning bor yoki yo‘qligiga qarab aqliy qaloqliqning boshqa unga o‘xshash 
turlaridan farqlashimiz lozim. Aqliy qaloqning asosiy belgilari: 
a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi; 
b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganligi; 
d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakteridaligi. 
Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi:
a) aqliy rivojlanmaganlik, bosh miyaning organik buzilishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan 
pedagogik qarovsizlar; 
b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar; 
d) aqliy jihatda saqlangan bo‘lib, chuqur nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar. 
Aqliy nuqsonning chuqurligiga qarab oligofreniyani uch darajaga ajratiladi: debillik, imbesillik 
va idiotlik.