«TADBIRKORLIK VA ISHGA JOYLASHTIRISH TEXNOLOGIYaSI ASOSLARI»
fanidan
O’ Q U V D A S T U R I
Tuzuvchilar:
Xudoyberdiev Z.Ya. i.f.d. - O’MKHT Markazi direktorining
o’rinbosari, i.f.d., professor
Xomitov K.Z. i.f.d. - Toshkent moliya instituti «Baholash ishi va
investitsiyalar» kafedrasi dotsenti, i.f.d.
Ko’paysinova L.K. - Toshkent Moliya va iqtisodiyot kolleji
«Moliya» kafedrasi mudiri
Navotniy A. - Mehnat vazirligi “ Mehnatga haq to’lash
metodologiyasi” boshqarmasi boshlig’i
Taqrizchilar:
Tursunov R.T. - TDIU “Kichik biznes va tadbirkorlik”
kafedrasi professori
Suyumov A.G’. - AT «Mikrokreditbank», Kreditlash
departamenti direktori
Fan dasturi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini Axborot-metodik ta’minlash
xizmati huzuridagi “O‘quv-metodik birlashmalari”ning 2017 yil ” 31”yiundagi 3-sonli yig‘ilish
bayonnomasi hamda Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha
Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2017 yil “18” avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan
ma’qullangan.
1. UMUMIY QOIDALAR
Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashtirish
sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish va uning asosida aholini,
ayniqsa yoshlarni ish bilan bandligini ta’minlash, ularning mehnat qilish huquqlarini amalga
oshirishlari va iqtisodiy mustaqillikka erishishlari uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, ishlab
chiqarish kuchlarini joylashtirish va yangi ish o’rinlarini yaratish, ishga joylashishga
ko’maklashishni tashkil etish, kasbga tayyorlash va yo’naltirish tizimini joriy etish hamda
kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
islohatlarning dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu masala O’zbekiston hukumatining
ijtimoiy-iqtisodiy sohasida amalga oshirayotgan islohatlarida eng ustivor, davlat siyosati
darajasida ko’tarilgan masalalardan biri bo’lib, bu xususda mamlakatimiz Prezidenti I.A.
Karimov izohlab berganidek: “...xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida bu
sohaga to’liq erkinlik berish, bu yo’lda g’ov bo’lib turgan barcha to’siq va cheklovlarni bartaraf
etish eng muhim ustuvor vazifadir”. SHu bilan birga Prezidentimiz ta’kidlaganidek “Aholi
bandligini ta’minlash, avvalo, kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlari bitiruvchilarini ishga
joylashtirish bo’yicha zarur sharoitlar yaratish ijtimoiy siyosatimizning eng muhim ustuvor
yo’nalishi bo’lib qoladi
1
”.
Tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirish asosida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar
hal etilishi nazarda tutiladi.
Birinchidan, jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, kichik biznes ichki bozorni zarur tovar va
xizmatlar bilan to’ldiradigan, iqtisodiyotning tarkibiy negizini belgilab beradigan eng muhim
sektor hisoblanadi, shuningdek, aholini, ayniqsa yoshlarni ish bilan ta’minlashda, ularning
iqtisodiy mustaqillikka erishishlari va hayotda o’z o’rinlarini topib ketishlarida eng asosiy omil
va manba bo’lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, hozirgi sharoitda jahon va mintaqaviy bozorlarda raqobat keskinlashib
borayotgani hammaga ayon. Aynan kichik biznes o’zining harakatchanligi, kam sarmoya talab
qilishi hisobidan ishlab chiqarishni yengilroq va tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan
mahsulot turlarini yangilash imkoniyatiga ega ekani va shu tariqa bozor kon’yunkturasining
o’zgaruvchan talablariga yaxshi moslasha olishi bilan e’tiborlidir.
Uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o’sishi bilan mamlakat tayanchi va
suyanchi bo’lgan mulkdorlar o’rta sinfini shakllantirish vazifasi bevosita hal etiladi. Umuman
aytganda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda aholi bandligini ta’minlaydigan
va uning asosiy daromad manbai bo’lgan muhim bug’in hisoblanmoqda.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida, O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
faoliyatining asosiy faoliyat yo’nalishlari bo’lib, bitiruvchilarning shaxsiy barkamolligini
shakllantirish, ularning o’z ustida ishlashlari va samarali mehnat faoliyatini olib borishlariga
ko’maklashish, shuningdek, tadbirkorlik va biznes bo’yicha bilim va ko’nikmalarini
shakllantirish, ularga ishbilamonlik ruhini singdirish, yoshlarning ishga joylashishi va mehnat
bozoriga moslashishi uchun yordam berish hisoblanadi.
Xo’sh, qanday tuzilmada ishlash har tomonlama qulay hisoblanadi? Qaerda yuqori
lavozimlarga va moddiy farovonlikka erishish imkoniyatlari yuqori? Ushbu savollar har bir yosh
mutaxassisni mehnat faoliyatini boshlash oldidan xavotirga soladi. SHu sababli ishga
joylashtirish jarayoni juda muhim va har bir inson hayoti davomida o’ziga xos xodisa bo’lib,
ulardan o’z kasbining bilimdoni va omadli bo’lishini talab etadi.
«Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari» o’quv kursi kasb-hunar
kollejlari va akademik litseylar o’quvchilarining tadbirkorlik va biznes sohasida bilimli
bo’lishiga, amaliy ko’nikmalarga va mehnat bozorida muvaffaqiyatga erishishishiga, o’z
shaxsiy biznesini ochishda yoki yollanma xodim sifatida ish beruvchi bilan bo’ladigan suhbatda
o’z imkoniyatlarini ko’rsatib bera olishiga, yangi ish joyiga muvaffaqiyat bilan moslashishini
ta’minlashga yo’naltirilgan.
Bitituvchilarni doimiy va samarali ish bilan ta’minlash va ularning yaxshi xizmat
lavozimlarda ishlashlari eng asosiy sifat ko’rsatkichi bo’lib, ta’lim muassasasining mavqeini
aniqlab beradi.
Bo’lajak bitiruvchi-tadbirkorlarimiz oldilariga qo’ygan yuksak maqsadlariga erishishda
bir qator muammolarga duch kelmoqdaki, bu - qonuniyatlari darajasida to’la anglamaslik,
biznesni tashkil etish, rejalashtirish, moliyalashtirish, soliqqa tortish va boshqarishda kerakli
bilim hamda ko’nikmaga ega emaslik, mehnat bozori va unda ish izlash, ishga joylashish, ish
beruvchi bilan bo’ladigan suhbatda o’z imkoniyatlarini ko’rsatib bera olishlarida namoyon
bo’lmoqda. Bu esa o’z navbatida, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bitiruvchilarini ishga
joylashtirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bilan shug’ullanish qarorini berish
jarayonlarining sust amalga oshayotganligini asosiy sabablaridan biridir.
1
2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va
diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng
yo’l ochib berish – ustuvor vazifamizdir.
Prezident I.Karimovning 2014 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2015 yilda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. «Xalq so’zi» gazetasi, 17 yanvar,
2015 yil.
Yuqoridagi muammolarni Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) va uning bir guruh
mutaxassislari tomonidan tayyorlangan, SHarqiy Yevropa, Keniya va Mustaqil Hamdo’stlik
Mamlakatlarining (MDH) bir qator respublikalarida aprobatsiyadan o’tgan «Biznes bilan
tanishuv» nomli modullar ketma-ketligi, O’zbekiston-SHveytsariya “Kasbiy ko’nikmalarni
rivojlantirish” loyihasiga asoslangan va O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi bilan
hamkorlikda ishlab chiqilgan «Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari» fani
doirasida hal etishga e’tibor qaratilgan. Ushbu fan doirasida biznes va tadbirkorlik, bunday
faoliyatni tashkil etish, uning turlari, ish faoliyatini rejalashtirilishi, moliyalashtirish, soliqqa
tortish va korxonani boshqarish, biznes-rejalar tuzish, bitiruvchilarni ishga joylashtirish tizimini
rivojlantirish va ularni mehnat bozoriga moslashtirish, ishga joylashtirishda va kasbiy
muvaffaqiyatlarga erishishda o’quvchilarning shaxsiy bilim, ko’nikma hamda malakasini
shakllantirishga oid bilimlar, ish o’yinlari, keys-stadilar, sxemalar va interfaol kabi o’qitish
usullari qamrab olingan.
Fanning maqsadi va vazifalari
Fanning maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
o’quvchilariga tadbirkorlik asoslari, bitiruvchilarni ishga joylashtirish tizimini rivojlantirish va
ularni mehnat bozoriga moslashtirish, ishga joylashtirishda va kasbiy muvaffaqiyatlarga
erishishda o’quvchilarning shaxsiy bilim, ko’nikma hamda malakasini shakllantirish,
bitiruvchilarning mehnat bozoridagi vakolatlarini bilishi, o’z kasbi va mutaxassisligi bo’yicha
raqobatbardosh hodim sifatida tayyorlash, muzokaralar olib borishni o’rgatish ko’nikmalarini
o’rganishlari uchun amaliy bilimlar majmuasini berishdan iboratdir.
Fanning asosiy vazifalari:
talabalarning tadbirkorlik sohasidagi ma’naviyatini shakllantirish va huquqiy
tarbiyasini tarkib toptirish, ko’nikmalarini o’rgatish;
tadbirkorlikni rivojlantirish, rag’batlantirish, unga keng yo’l berish, tadbirkorlik
faoliyatini kafolatlash to’g’risidagi ko’pgina qonun va farmonlarni, ya’ni tadbirkorlikning
huquqiy, me’yoriy va tashkiliy asoslarini;
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish jarayonlarini,
biznesni amalga oshirish bosqichlari, biznesdagi axloq madaniyati, biznes-rejani tuzish
qoidalarini mukammal bilish;
tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish tartibi, soliqlarning iqtisodiy mohiti va
amal qilish xususiyatlari, soliq tizimi va uning tarkibiy tuzilishi;
inson resurslarini boshqarish tizimi jarayonida ishga joylashtirishning zamonaviy
usul va texnologiyalarini o’rgatish;
bitiruvchilarning yuqori darajada raqobatbardoshligini ta’minlash, ularning kasbiy
salohiyatini oshirish;
kelgusidagi kasbini rejalashtirishni o’rgatish, ish izlashda aniq maqsad va rejalarni
belgilay olishi;
axborot izlash ko’nikmalarini; ish beruvchi bilan bo’ladigan suhbatda o’z
imkoniyatlarini ko’rsatib bera olishiga; tarjimai xol va yo’llanma xatlarni yaratishga o’rgatish;
suhbat davomida yaxshi taasurot qoldirish, ish joyiga muvaffaqiyatli joylashish
bilan bog’liq psixologik usullarni o’rgatish;
jahon andozalari darajasida olingan nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llay bilish va
boshqalar.
Fanni o’rganishga qo’yiladigan talablar
Bitiruvchilarga fanni o’qitishda quyidagi talablarni shakllantirish ko’zda tutilgan:
- tadbirkorlik va biznes faoliyatini mohiyatini anglay olishi;
- tadbirkorlikka xos xarakter qirralarini shakllantirishi;
- tadbirkorlik va biznes faoliyati bilan shug’ullanish qarorini qabul qilishga tayyorlash;
- mehnat jamoasi bilash ishlashga tayyorlash;
- kelgusidagi kasbining ijtimoiy ahamiyatini anglay olishi;
- kasbiy faoliyatini olib borish uchun yuqori darajadagi ishtiyoqning mavjudligi.
O’quvchilar quyidagilarni bilishi kerak:
tadbirkorlik va biznes bo’yicha boshlang’ich bilimlarga ega bo’lish;
tadbirkorlik va biznes faoliyatida sodir bo’layotgan jarayonlarni muhim belgilari
bo’yicha o’rganish;
tadbirkorlik va biznes faoliyatiga daxldor ma’lumotlar bilan ishlash, ularni tashkil
qilish asosida xulosa chiqarish usullarini o’zlariga singdirish.
mehnat bozori kon’yunkturasini va ish izlash usullarni;
o’zining kelgusidagi kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyatini;
ish beruvchi tomonidan ishchiga qo’yiladigan odatiy va o’ziga xos talablarni va ish
beruvchi tomonidan o’tkaziladigan suhbat usullari va qoidalarini;
taqdimotning eng maqbul uslublarini tanlay olish; test o’tkazish usullari;
shaxsiy tarjimai xol, yo’llanma xat shakllarini va uni yozish qoidalarini bilish, suhbat
jarayonida kerak bo’lishi mumkin bo’lgan hujjatlarni (original va nusxalari) tayyorlay olishi;
ijobiy imidj hosil qilish qoidalari va usullarini bilishi.
O’quvchilar quyidagilarni bajara olishi kerak:
barcha mulk shakllariga mansub bo’lgan tadbirkorlik va biznes faoliyatlarini bilish;
tadbirkorlik va biznesning mablag’laridan to’la va unumli foydalanish, undagi
mulkning butligini ta’minlash, iqtisodiy rivojlantirish kabi dolzarb masalalarni hal eta olish
salohiyatiga ega bo’lish;
ishbilarmonlik faoliyatining asosi bo’lmish tovar va xizmatlar bozorida yuqori foyda
olishga yo’naltirilgan maqsadga erishish uchun bilimga ega bo’lish;
tadbirkorlik va biznesni to’liq qoniqtiradigan moliyaviy axborotlarni tayyorlash va
taqdim qilish bo’yicha yetarli bilimga ega bo’lish.
o’z hayotiy maqsadi va kelgusidagi kasbini belgilay olishi;
ish izlash rejasini tuza olishi;
axborot manbalarini topa olishi va ishga joylashishdagi muammolarning yechimi
bilan bog’liq zaruriy axborotlarni tanlay olishi.
ish beruvchi bilan suhbatlasha olishi, vaziyatni tahlil qila olishi, dalil va isbotlarni
keltira olishi;
shaxsiy tarjimai xol va boshqa zaruriy hujjatlarni tayyorlashi, yangi mehnat
jamoasiga ko’nika olishi.
Ishtirokchilar quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak:
fanning mazmun-mohiyatini ta’riflay olish;
tadbirkorlik va biznesda sodir bo’layotgan jarayonlar bo’yicha ma’lumotlarni
o’rganish;
tadbirkorlik va biznesning moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’rganish bo’yicha
ko’nikmalarga ega bo’lish;
kelgusidagi kasbini rejalashtira olishi;
ish izlay olishi va ishga joylashishda o’zini-o’zi namoyish qila olishi.
axborotlar izlay olishi;
suhbatdan o’ta olishi;
o’z uslubini yarata olishi.
Fanlararo bog’liqlik
«Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari» o’quv fani “Iqtisodiy bilim
asoslari”, “Pul moamalasi va kredit”, “Moliya”, “Buxgalteriya hisobi va audit”, “Soliq tizimi”,
“Mikroiqtisodiyot”, “Huquqshunoslik”, “Mehnat va texnika xavfsizligi muxofazasi”,
“Marketing”, “Menejment” va boshqa fanlar bilan bevosita bog’liq.
Fanni o’zlashtirishda qo’llniladigan usullar
Dasturni o’zlashtirish jarayonida turli xil elektron resurslar, individual va guruhli
loyihalar, psixologik treninglar, muhokama qilish hamda auditoriyadan tashqari ishlash
shakllarini qo’llagan holda mashg’ulot o’tkazishning aktiv, passiv va interaktiv usullaridan
foydalaniladi.
NAMUNAVIY MAVZULAR REJASI
№
Фanning bo’limlari va mavzular nomi
Umumiy yuklama, soat
H
am
m
as
i
Darslar turi bo’yicha soatlar
taqsimoti
M
u
st
aq
il
i
sh
Jаm
i
N
аz
аr
iy
(m
а’
ru
za)
A
m
al
iy
L
ab
or
at
or
iya
S
em
in
ar
K
u
rs
i
sh
i
(l
oyi
xas
i)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Kirish
2
2
2
1.
Nima uchun aynan tadbirkorlik?
10
6
4
2
4
1.1
Biznes nima va odamlar nima uchun
biznes bilan shug’ullanadilar?
4
2
2
-
2
1.2
Tadbirkorlik sifatlari va ko’nikmalari
4
2
2
-
2
1.3
O’z-o’zini band qilish
2
2
-
2
-
2.
Biznes g’oya - biznes asosi
8
6
2
4
2
2.1
Biznes g’oya – biznes asosi. G’oyalar
generatsiyasi
4
2
2
-
2
2.2
Biznes kontseptsiyasi. Biznes g’oyalarni
izlash va tanlash manbalari
2
2
-
2
-
2.3.
Tadbirkorlik salohiyatini baholash va
qobiliyatlarini rivojlantirish
2
2
-
2
-
3.
Biznesni tashkil etishning tashkiliy-
huquqiy shakllari
6
4
2
2
2
3.1
Biznesni
tashkil
etish
shakllari:
afzalliklari va kamchiliklari
2
2
2
-
-
3.2
Kichik biznes va xususiy tadbirkor-lik
va uni O’zbekistonda tashkil etishning
o’ziga xos xususiyatlari
4
2
-
2
2
4.
Biznesni yo’lga qo’yish bosqichlari,
texnik-iqtisodiy asoslash
12
8
2
6
4
4.1.
Mos keluvchi bozor va korxona yerini
tanlash
4
2
2
-
2
4.2.
Texnik-iqtisodiy asosnoma nima?
2
2
-
2
-
4.3.
Biznes-reja – ishning boshi
4
2
-
2
2
4.4.
Xususiy ish tashkil etishning bosqichlari
va amaliy qadamlar
2
2
-
2
-
5.
Biznesni
boshqarish
va
moliyalashtirish
8
6
2
4
2
5.1.
Kadrlar va ishlab chiqarish jarayonini
boshqarish
2
2
2
-
-
5.2.
Boshlang’ich kapital va uning manbalari 2
2
-
2
-
5.3.
O’zbekistonda tadbirkorlik sub’ektlarini
moliyalashtirishning
o’ziga
xos
xususiyatlari
4
2
-
2
2
6.
Biznesni moliyaviy rejalashtirish va
sug’urta
8
6
2
4
2
6.1
Moliyaviy rejalashtirish: daromad va 2
2
2
-
-
xarajatlar rejasi
6.2
Buxgalteriya hisobi. Buxgalteriya hisobi
tizimining uch xil turi
4
2
-
2
2
6.3
Sug’urtalash
2
2
-
2
-
7.
Tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa
tortish asoslari
16
12
6
6
4
7.1
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va amal
qilish xususiyatlari
4
2
2
-
2
7.2
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi va
uning tarkibiy tuzilishi
4
4
2
2
-
7.3.
Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa
tortish tartibi
4
2
-
2
2
7.4.
Yagona soliq to’lovi
2
2
-
2
-
7.5.
Soliqqa oid qonunbuzarliklar va ularga
nisbatan qo’llaniladigan jazo choralari
2
2
2
-
-
8.
Tadbirkorlik faoliyatida marketing
10
6
2
4
4
8.1
Marketing saboqlari
4
2
2
-
2
8.2
Tadbirkorlik faoliyatida ishlatila-digan
marketing strategiyalari
2
2
-
2
-
8.3.
Marketing bo’yicha reja tuzish
4
2
-
2
2
9.
Ishga joylashtirish texnologiyasi
28
20
8
12
Do'stlaringiz bilan baham: |