O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

 
 
 
P
2
2
1
м м
1
h
h
2
H
4
3
0
3.1 – rasm
. Ikki 
naychali manometr 

---

18 
3-MA’RUZA 
 
МODDA SARFI VA MIQDORINI O’LCHASH. SUYUQLIK VA SOCHILUVCHAN 
MATERIALLAR SATXI BALANDLIGINI O’LCHASH . MODDALARNING TARKIBI, 
FIZIK XOSSALARINI NAZORAT QILISH VA MEXANIK
PARAMETRLARNI O’LCHASH
 
O’quv moduli birliklari:
1. O’zgaruvchan va o’zgarmas bosimlar farqi ostida ishlovchi sarf 
o’lchagichlar. 2. Elektromanitli, ulьtratovushli va kalorimetrik sarf o’lchagichlar. 3. 
Suyuqliklar, gazlar, sochiluvchan material-lar va donali mahsulotlar miqdorini 
o’lchash. 4. Qalqovuchli, gidrostatik, elektrik, radioizotopli, ulьtratovushli va 
radioto’lqinli satx o’lchagichlar. 5. Suyuqlik va sochiluvchan materiallar satxini turli 
xil standart signallarga aylantirish. 6. Gazoanalizator va xromatograflar. 7.
suyuqlik tarkibini tahlil kiluvchi analizatorlarning konduktometrik, potentsiometrik, 
optik va boshqa turlari; 8. Suyuqliklarning zichligi va qovushqoqligini o’lchash 
asboblari; 9. O’lchov-nazorat asboblari: potentsiometrik, tenzometrik, sig’imli, 
induktiv va boshqa sezgich asboblar. 
 
Sarf o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar 
sarf o‘lchagichlar
deb ataladi. 
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o‘tgan miqdori 
modda 
sarfi
deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar 
(ayniqsa uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga, texnologik 
jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va rejimni berilgan 
yo‘nalishda sozlashga imkon beradi. 
Moddaning hajmiy sarfi 
l/s, m
3
/s, m
3
/soat
, massa sarfi esa 
kg/s, kg/soat, t/soat
va 
hokazolarda o‘lchanadi. Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta’minlanishi 
mumkin, unda bu asboblar 
hisoblagichli sarf o‘lchagichlar
deyiladi 
Modda miqdorini o‘lchaydigan asboblar 
hisoblagichlar
deb ataladi. 
Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) 
mobaynida o‘lchaydi. Uning miqdori hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan 
aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (
litr, m
3
) yoki massa (
kg, t
) birliklarida 
ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita o‘lchash asboblari bo‘lib, ularning shkalasi 
bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblashni talab qilmaydi. 
Sanoatda keng tarqalgan sarf va miqdor o‘lchagichlar ishlash prinsipi va 
tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘ 
va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 
1) bosim farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlar; 2) bosim farqi o‘zgarmas sarf 
o‘lchagichlar; 3) tezlik bosimi sarf o‘lchagichlari; 4) o‘zgaruvchan sathli sarf 
o‘lchagichlar; 5) induksion sarf o‘lchagichlar; 6) ultratovushli sarf o‘lchagichlar; 7) 
kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar. 
O‘lchanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarf o‘lchagichlar suv, mazut ,bug‘, gaz 
va hokazolar sarfini o‘lchagichlarga bo‘linadi. 
Suyuqlik va gazlarning miqdorini o‘lchaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy 
guruhlarga bo‘linadi: 
1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari. 

---

19 
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va 
asboblar ko‘rib chiqilgan. 
Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfini bosimlar farqi o‘zgaruvchan sarf 
o‘lchagichlar bilan o‘lchash keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Sarfni bunday usul 
bilan o‘lchash suyuqlik yoki gaz o‘tayotgan quvurda kichik diametrli to‘siq-
diafragma (4.1– rasm,a), soplo (4.1–rasm,b), Venturi soplosi (4.1–rasm, c) va Venturi 
quvuri (4.1–rasm, d) o‘rnatish natijasida hosil bo‘ladigan modda potensial energiyasi 
(statik bosimi) ning o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Kichik diametrli to‘siq 
vazifasini bajaruvchi toraytirish qurilmasi quvurga o‘rnatilib, mahalliy torayishni 
hosil qiladi. Suyuqlik, gaz yoki bug‘ quvurning kesimi toraygan joyidan 
o‘tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning, binobarin, kinetik energiyaning ortishi 
oqimning kesimi toraygan joyida potensial energiyaning kamayishiga olib keladi. 
Bunda to‘siqdan keyingi statik bosim undan oldingi statik bosimdan kam bo‘ladi. 
Shunday qilib, modda toraytirish qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi 
∆P=P
1
-P
2
hosil bo‘ladi. Bu bosimlar farqi oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib bo‘ladi. 
Demak, toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosimlar farqi quvurdan o‘tayotgan modda 
carfining o‘lchovi bo‘lishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr o‘lchagan 
∆P
bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi.