O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

5.3-rasm.Xolinergik va adrenergik innervatsiyaning umumiy sxemasi.
Qizil tarmoq-adrenergik neyronlar; ko`k tarmoq- xolinergik neyronlar;Yashil tarmoq-sezuvchi afferent neyron.
C, Th, L, S – orqa miyaning segmentlari.
S

Ax,H-XP

PNT

SNT

Ax,H-XP

Norad, AdP

Ax,H-XP

Ax,H-XP
hu bilan birga, ichki a’zolar innervatsiyasida purinergic tizim ham ishtirok etishi aniqlangan. Ma’lumki, xolinergik nerv oxirlarida va adrenergik nerv vezikulalarida ATF (adenozin uch fosfat kislotasi) saqlanadi va u ko‘pincha mediator (yoki komediator) vazifasini bajaradi. Periferik nerv oxirlarida (varikoz kengayishlarda) ATF va uning parchalanish mahsulotlari (jumladan, adenozin) ajralib chiqadi va u ichak silliq mushaklarga susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek, bronxial silliq mushaklarni ham bo‘shashtiradi, qovuq qisqarishiga, hamda tomirlar kengayishiga olib keladi. Bundan tashqari, maxsus purinergik (posganglionar) tolalarning mavjudligi ham ehtimoldan xoli emas. 2 turdagi purin retseptorlari mavjud deb hisoblashadi: P₁ (ATFga qaraganda adenozinga nisbatan
PNT – parasimpatik nerv tolasi, SNT – simpatik nerv tolasi, HNT – harakatlantiruvchi nerv tolasi, BUBXHIQT – buyrak usti bezi xromaffin hujayralarini innervatsiya qiluvchi tola, Ax – atsetilxolin, Norad – noradrenalin, Ad – adrenalin, M-XR – M-xolinoretseptor, N-XR – N-xolinoretseptor, AdR – adrenoretseptor.

yuqori sezgirlikka ega) va P₂ (adenozinga qaraganda ATFga nisbatan yuqori sezgirlikka ega). O‘z navbatida P₁-retseptorlari ham adenozinning A₁-(adenilatsiklazani bloklaydi) hamda A₂-(adenilatsiklazani faollashtiradi) retseptorlariga bo‘linadi. Adenozin presinaptik membranaga ta’sir qilib, mediatorlar ajralib chiqishini susaytiradi. Shuningdek, adenozinning efferent nerv oxirlaridagi notsitseptorlarni ham qo‘zg‘atishi aniqlangan.

Bulardan tashqari, periferik dofaminergik neyronlar ham bor. Dofamin retseptorlarining 5 ta kichik turi aniqlangan: D₁-retseptorlar guruhi (D₁-, D₅ -kenja turlar) va D₂-retseptorlar guruhi (D₂-, D_3­­­-, D₄- kichik turlar). D₁-retseptorlar (adenilatsiklazani faollashtiradi va sAMFmiqdorini oshiradi) asosan postsinaptik tormozlanishni (ayniqsa MNSda) chaqiradi. D₂-retseptorlar (adenilatsiklazani susaytiradi) esa pre- va post-sinaptik tormozlanishni chaqiradi.
Ko`p miqdorda (90 foiz atrofida) xromaffin hujayralarda saqlanuvchi serotonin periferik innervatsiyada (va MNSda) ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. U ma’lum miqdorda neyronlarda ham aniqlangan (serotoninergik neyronlar). Serotonin retseptorlarining quyidagi turlari tafovut qilinadi:
1) periferik neyronlardagi serotonin retseptorlari (5-HT<sub>3</sub>-retseptorlar).Hazm qilish tizimidagi intramural chigalning neyronlarida joylashgan bo`lib,serotonin ta`sirida qo`zgalishi undan atsetilxolin ajralishini ta`minlaydi.U esa ichaklar peristaltikasini oshiradi;
2) serotoninning periferiyadagi va MNSdagi presinaptik retseptorlari (5-HT<sub>1</sub>-retseptorlar).Presinaptik retseptorlarning qo`zga`lishi serotonin(noradrenalin)ning ajralishini kamaytiradi.;
3) serotoninning MNSdagi va silliq mushaklardagi postsinaptik retseptorlari (5-HT<sub>2</sub>-retseptorlar).Uning qo`zg`alishi silliq mushaklarning qisqarishini ta`minlaydi.
Keyingi yillarda ichki a’zolar faoliyatini boshqarishda va moddalar alamshinuvida ishtirok etuvchi qator kimyoviy birikmalar ham nerv o‘tkazuvchanligiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan bo‘lib, bunday moddalarga azotoksidi (NO), R substansiyasi, neyropeptid Y va b. kiradi.
Skelet mushaklarini innervatsiya qiluvchi nerv tolalari xolinergik tolalarga mansubdir. Ularning yadrolari orqa miya kulrang qismining oldingi shoxlaridan hamda ayrim bosh miya nervlari yadrolaridan chiqadi va aksonlari gangliy hosil qilmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri skelet mushaklariga borib, nerv-mushak sinapsi hosil qiladi. Ular uchun mediator atsetilxolin, retseptor esa N-xolinoretseptorlar hisoblanadi.