O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

5.2.1.Xolinergik sinapslarga ta’sir etuvchi vositalar
Xolinergik sinapslarda qo‘zg‘alishlar atsetilxolin yordamida amalga oshiriladi. Atsetilxolin xolin va atsetilkoenzim –A dan xolin atsetilaza fermenti yordamida xolinergik neyronlarning oxiridagi sitoplazmasida sintezlanadi va sinaptik pufakchalarda yig‘iladi. Ajralib chiqqan atsetilxolin xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi va nerv impulsining o‘tkazilishiga yordam beradi.
Xolinoretseptorlarning tuzilishi oxirigacha o‘rganilgan emas. Aniqlanishicha, nerv-mushak sinapsining butun lipidli membranasi orqali o‘tuvchi ion (natriy) kanalchalarini o‘rab oladigan 5 ta oqsilli tarkibiy qismi (α, α, β, γ, δ) mavjud ( -rasm). Atsetilxolin xolinoretseptorning α-qismlari bilan o‘zaro ta’sirlashib, ion kanalining ochilishiga va postsinaptik membrananing qutbsizlanishiga (depolyarizatsiyasiga) olib keladi.

Asetilxolin

Asetilxolin

5.4-rasm.Atsetilxolin ta’sirining N-xolinoretseptor modelidagi lokalizatsiyasi. α-, β-, γ-, δ-lar – N-xolinoretseptorning tarkibiy qismlari.
Izoh: Ion kanali 2 molekula atsetilxolinning N-xolinoretseptordagi 2 ta α-tarkibiy qismi bilan o‘zaro ta’siri natijasida ochiladi.

Turli joylashuvga ega bo‘lgan xolinoretseptorlar farmakologik moddalarga sezuvchanligi bo‘yicha bir-birlaridan farq qiladi. Shuning uchun ham ular muskaringa (M-) va nikotinga (N-) sezuvchan xolinoretseptorlarga³⁴ bo‘lingan.

M-xolinoretseptorlar effektor a’zoning parasimpatik nerv tolalari postganglionar tolasi oxiridagi presinaptik membranada joylashgan. Bundan tashqari ular sinapsdan tashqarida joylashgan vegetativ gangliylarning neyronlarida hamda MNSda ham bor. Har xil lokalizatsiyaga ega bo‘lgan M-xolinoretseptorlar ham turli farmakologik vositalarga sezgirligi bo‘yicha bir-biridan farq qilganligi sababli, ular M₁-, M₂-, M₃-, M₄- va M₅-xolinoretseptorlarga bo‘linadi. M₁-xolinoretseptorlarning, asosan, vegetativ gangliylarda va MNSda, M₂-xolinoretseptorlarning yurakda, M₃-xolinoretseptorlarning silliq mushaklarda va ko‘pchilik ekzokrin bezlarda, M₄-xolinoretseptorlarning yurakda, o‘pka alveolalari devorida va MNSda, M₅-xolinoretsepatorlarning esa MNSda, so‘lak bezlarida, qonning mononuklear hujayralarida joylashganligi aniqlangan. Ko‘pchilik vositalarning asosiy samaralari ularning M₂- va M₃-xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishi sababli yuzaga chiqadi. Shuning uchun mazkur darslikda M-xolinoretseptorlarning turlariga alohida e’tibor qaratilmasdan, faqat M-xolinoretseptorlar bo‘yicha umumiy tushunchalar berib ketilishi maqsadga muvofiqdir.
N-xolinoretseptorlar barcha simpatik va parasimpatik gangliylardagi postsinaptik membranalarda, buyrak usti bezi miya qismining xromaffin hujayralarida, sinokarotid zonada, skelet mushaklari oxiridagi plastinkalarda va MNSda joylashgan. N-xolinoretseptorlarning ham turli moddalarga nisbatan sezgirligi har xil. Ganglionar hujayralarning N-xolinoretseptorlari (neyronal turdagi N-xolinoretseptorlar) skelet mushaklarining N-xolinoretseptorlaridan (mushakli turdagi N-xolinoretseptorlar) keskin farq qiladi va shu orqali ganglioblokatorlarning va miorelaksantlarning tanlab ta’sir qilishini izohlash mumkin.
Atsetilxolinning M-xolinoretseptorlar orqali nerv impulslarini o‘tkazishida G-oqsillarning va ikkilamchi o‘tkazgichlarning (siklik adenozin monofosfat – sAMF; 1,2-diatsilglitserol; inozitol (1,4,5) trifosfat) ahamiyati katta. Atsetilxolin N-xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishi va ularning konformatsiyasini o‘zgartirish orqali esa postsinaptik membrananing o‘tkazuvchanligini oshiradi. Uning qo‘zg‘atuvchi samarasi ta’sirida natriy ionlari hujayra ichiga o‘tadi va postsinaptik membrananing qutbsizlanishiga olib keladi.
Atsetilxolinning ta’sir davomiyligi juda qisqa, chunki u nerv-mushak sinapslarida tezda atsetilxolin esteraza fermenti yordamida parchalanib ketadi yoki vegetativ gangliylarda sinaptik oraliqdan chiqarib yuboriladi. Atsetilxolinning gidrolizi natijasida hosil bo‘lgan xolinning bir qismi (tahminan 50 foizi) presinaptik membrana orqali qayta ushlab olinadi va yangidan atsetilxolin sintezlanishi uchun sitoplazmaga transportirovka qilinadi.
Nerv-mushak sinapslarida xolinergik o‘tkazuvchanlikning bosqichlari 5.4-rasmda keltirib o‘tilgan.
Sinaptik o‘tkazuvchanlikka aloqador moddalar har xil jarayonlarga ta’sir qilishi mumkin: 1) atsetilxolin sinzeziga; 2) mediator ajralib chiqishiga; 3) atsetilxolinning xolinoretseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishiga; 4) atsetilxolinning atsetilxolinesteraza yordamida parchalanishiga; 5) atsetilxolinning parchalanishidan hosil bo‘ladigan xolinning presinaptik membrana orqali ushlab olinishiga. Dori vositasi sifatida xolinoretseptorlarga va atsetilxolinesterazaga ta’sir qiluvchi vositalar keng qo‘llaniladi.
X olinoretseptorga ta’sir qiluvchi moddalar ularni kuchaytiruvchi (xolinomimetik samara) va susaytiruvchi (xolinobloklovchi samara) ta’sir etishi mumkin.