O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

Ziyoda To’rayevna Fayzieva

2. 
   TTA farmakologiya kafedrasi professori, t.f.d.
   

Baxtiyor Shoabduraxmonovich Shoislamov


QISQARTMA SO’ZLAR

Aa	Ana	Dan (baravariga)
Ac	Acidum	Kislota
Amp	Ampula	Ampula
Antagonizm		2 dori birga qo’llanilganda organizmda qarama qarshi jarayon hosil qilishi.
Aq	Aqua	Suv
Aq. Dest.	Aqua	Distillangan suv
But	Butyrum	Qattiq yog’
Cum	Cum	Bilan
Comp	Compositus (a um)	Murakkab
Caps	Capsula	Kapsula
Caps. Amyl.	Capsula Amylum	Kraxmal kapsula
Caps. Gelat.	Capsula Gelatinosa	Jelatin kapsula
Ch. Cer	Charta Cerata	Mum qog’oz
Cito	Cito	Tez
Cort	Cortex	Po’stloq
D	Da (detur)	Ber, berilsin
Dil	Dilutes	Eritish
D.K		O’rtacha davo kons.
Y U S M		Yuqori sutkalik miqdor
D.M		O’rtacha davo miqdori
Doza		Bir martada shifobaxsh ta’sir ko’rsatadigan miqdor
Min. doza		Farmakologik ta’sir yuzaga chiqadigan minimal miqdor
Dav. Ter. Doza		Rosmona shifo ko’rsatadigan miqdor
D.t.d.N	Detur tales dosis numero	Shunday dozalardan Shunchasi berilsin
Decoctum	Decoctum	Qaynatma
D.S.	Detur signatur	Berilsin, ko’rsatilsin
Dragee	Dragee	Draje
Empl	Emplastrum	Plastir
Emuls	Emulsum	Emulsiya
Eliminatsiya		Dori xususiyatini to’qimada yo’qolishi va organizmdan chiqib ketishi-ekskretsiya natijasi.
Extr.	Extractum	Ekstrakt
Ex	Ex	Dan
Ex tem.	Ex tempore	Zaruriyatga qarab qilsin
F	Fiat	Ber
Farmakokinetika		Dori moddalarni organizmga yuborish, so’rilishi, taqsimlanishi, organizmdan chiqishini o’rganadi.
Farmakodinamika		Dori moddalarni ko’rsatadigan ta’sirini, kuchini, mexanizmini o’rganadi
Fl.	Flos	Gul
Fluid	Fluidum	Suyuq
Fol.	Folium	Barg
Gtt.	Gutta	Tomchi
Hb.	Herba	O’t, giyoh
In	In	Da
In. Ch. Cer	In charta cerata	Parafinlangan qog’ozda
Inf.	Infusum	Damlama
Konyugatsiya		Dori yoki uning metaboliti boshqa kimyoviy guruhlar bilan birikishi.
Kumulyatsiya		Dorini takror qo’llanilganda organizmda yig’ilib ta’sir kuchi va muddatini oshib borishi
M.	Misce	Aralashtir
M – N xolinomimetiklar		M- N xolinoretseptorlarga stimullovchi ta’sir etadi
M-, N- xolinoblakatorlar		M – N xolinoretseptorlarni ingibirlovchi ta’sir etadi
Metabolik transformatsiya		Moddalar asosan qaytarilish gidrolizlanish va oksidlanish hisobiga gidrolizga uchrashi.
Mucil.	Mucilago	Shilliq
M.D.S.	Misce. Da .Signa	Aralashtirish uchun
Ml		Millilitr
Liq.	Liquor	Suyuqlik
Mixt.	Mixtura	Aralashtir
O`rganib qolish. Tolerantlik		Uzoq muddat takror qo’llanilganda dorining ta’siri susayishi
Ol.	Oleum	Yog’
Pil.	Pilula	Pilyulia
pulver.	Pulveratus	Parashoksimon
Pulv.	Pulvis	Kukun
q.s.	Quantum satis	Kerak bo’lguncha
Rad.	Radix	Ildiz
Rp.	Recipe	Ol
s.	Signa	Belgila ko’rsatib qo’y
Sensibilizatsiya		Organizmga takror dori moda yuborilganda ularga nisbatan butun organizm sezuvchanligining oshib ketishi
Sem.	Semen	Urug’
Sinergizm		Birga qo’llanilganda bir dorini 2-ni tasirini oshirib yuborishi

Mundarija

Kirish 9
Umumiy retseptura 27
I. Umumiy farmakologiya 135
1. Dori vositalarining farmakokinetik parametrlari 135
1.1. Dori vositalarini organizmga kiritish yo‘llari. So‘rilish 135
1.2. Dori vositalarining organizmda taqsimlanishi. Biologik to‘siqlar. Depolanish 142
1.3. Dori vositalarining organizmda parchalanishi (biotransformasiyasi, metabolizmi 145
1.4. Dori vositalarining organizmdan chiqarilish yo‘llari 146
2. Dori vositalarining farmakodinamik parametrlari 150
2.1. Dori vositalarining ta’sir mexanizmi va lokalizatsiyasi 150
2.2. Ta’sir turlari 153
2.3.Dori vositalari ta’sirining yuzaga chiqishida organizm individual xususiyatlarining va holatining ahamiyati 169
3. Dori bilan davolashning asosiy turlari 172
4. Dori vositalari bilan o‘tkir zaharlanishlarni davolashning umumiy tamoyillari 173
II. Xususiy farmakologiya 181
5. Periferik nerv tizimiga ta’sir etuvchi vositalar 181
5.1 Afferent nerv tizimiga ta’sir etuvchi vositalar 181
Afferent nerv oxirlarining sezuvchanligini susaytiruvchi yoki ularning qo‘zg‘alishiga to‘sqinlik qiluvchi vositalar 182
Afferent nerv oxirlarining ta’sirlovchi agentdan himoya
qiluvchi vositalar 192
Afferent nerv oxirlarini qo’zg’atuvchi vositalar 195
5.2.Efferent innervatsiyaga ta`sir etuvchi vositalar 199
5.2.1. Xolinergik sinapslarga ta’sir etuvchi vositalar 204
5.2.2. Adrenergik sinapslarga ta’sir etuvchi vositalar 246
6. Markaziy nerv sistemasiga ta’sir etuvchi vositalar 272
6.1. Narkoz vositalari. Etil spirti. Uxlatuvchi vositalar 272
6.2. Analgetiklar 293
6.3.Tutqanoqqa qarshi vositalar 308
6.4.Parkinsionizmga qarshi vositalar 317
6.5. Neyroleptiklar 327
6.6.Anksiolitiklar 333
6.7.Sedativ vositalar 337
6.8. Antidepressantlar 338
6.9.Psixostimulyatorlar 346
6.10. Nootrop vositalar 351
7. Yurak qon-tomir sistemasiga ta’sir etuvchi moddalar 353
7.1. Kardiotonik moddalar. Yurak glikozidlari 355
7.2. Antiaritmik vositalar 371
7.3. Toj tomirlar yetishmovchiligida ishlatiladigan vositalar 400
7.4. Gipotenziv vositalar 405
7.5. Venoskleroterapiya 426
8. Nafas a’zolari faoliyatiga ta’sir etuvchi vositalar 428
8.1. O’pka shishida qo‘llanadigan vositalar 449
9. Me’da va ichak tizimiga ta’sir etuvchi vositalar 453
9.1. Ishtahaga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar 453
9.2. Me’da funksiyalarini buzilishida qo‘llanuvchi vositalar 457
9.3. Safro chiqarish yo‘llaridagi toshlarni erituvchi vositalar 478
9.4. Ichakning harakat faoliyatiga ta’sir etuvchi vositalar 481
9.5. Me’da osti bezining ekskretor funksiyasi buzilganda qo‘llaniladigan vositalar 486
10. Diuretik vositalar. Bachadon mushaklariga ta’sir etuvchi vositalar 493
10.1. Peshob haydovchi vositalar 493
10.2. Miometriyga ta’sir ko‘rsatuvchi dori vositalari 503
11. Qon tizimiga ta’sir etuvchi vositalar 509
11.1. Trombotsitlar agregatsiyasi, qon ivishi va fibrinolizga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar 514
12. Moddalar almashinuvini boshqaruvchi dori vositalari 521
12.1. Oqsil polipeptid tuzilishga ega bo’lgan gormonal dori vositalar 521
12.1.1. Gipotalamus va gipofiz garmonlari dori vositalari 525
12.1.2. Epifiz garmonlari dori vositalari 538
12.1.3. Qalqonsimon bez garmonlari dori vositalari va antitireoid dori vositalari. Kalsitonin 540
12.1.4. Me’da osti bezi garmonlari dori vositalari va diabetga qarshi sintetik vositalar 546
12.2. Steroid tuzilishga ega bo’lgan garmonlar dori vositalari 560
12.2.1. Buyrak usti bezi po’stloq qavatining gormonal dori vositalari(kortikosteroidalar) 560
12.2.2. Mineralokortikoidlar 567
12.2.3. Jinsiy gormonlar ularning unumlari, sintetik o’rin bosuvchilar va antagonist dori vositalari 570
12.2.4. Anobolik steroidlar 584
12.3. Giperlipoproteinemiyada qo’llaniladigan dori vositalar 586
12.4. Semirishda qo’llaniladigan vositalar 602
13. Osteoporoz va podagrada qo’llaniladigan dori vositalar 607
14. Yallig’lanishga qarshi vositalar 620
15. Mikroblarga qarshi vositalar 661
15.1. Antiseptik va dezinfeksiyalash vositalari. Kimyoterapiyaning asosiy mezonlari va talablari 662
15.2. Antibakterial ximioterapiya vositalari 674
15.3. Antibiotiklar 676
15.4. Sulfanilamid dori vositalar 722
15.5. Xinolon unumlari 729
15.6. Turli kimyoviy tuzilishga ega bo‘lgan sintetik antibakterial
vositalar 733
15.7. Tuberkulyozga qarshi vositalar. Virusga va zaxmga qarshi
vositalar 733
15.8. Zaxmga qashi vositalar 733
15.9. Silga qarshi vositalar 737
15.10. Viruslarga qarshi vositalar 750
15.11. Sodda jonivorlarga va zamburug’larga qarshi vositalar 768

SO’Z BOSHI
Amaliy tibbiyot famakologiya fanining ildam rivojlanishi tufayli samaradorligi yuqori bo’lgan ko’p dori vositalari bilan boyidi. Dori moddalarining ta’sir tarzida aniqlashga yo’naltirilgan fundamental sohadagi izlanishlarda erishilgan yuksak natijalar hastaliklarni davolash va profilaktik qo’llash uchun samarali asos yaratdi. Farmakoterapiyaning deyarli barcha hastaliklarni davolashda universal uslub ekanligi hisobga olinganda, farmakologiya fanini chuqur va atroflicha bilish har qanday mutaxassis shifokor uchun juda ham zarurdir.
Hozirgi zamon dori vositalari juda yuqori faollikka ega ekanligi tufayli ularni qo’llashga ko’rsatmalar berishdagi kamchiliklar be’morga juda katta zarar keltirishini inobatga olib, farmakologiya fani o’rgatadigan dori vositalarining barcha xossalari to’g’risida to’liq ma’lumotlarga ega bo’lishi talab etiladi. Shundan kelib chiqib, bo’lajak shifokor talabalarni farmakologiya sohasida muntazam va jiddiy tayyorligi juda ham muhimdir. Talabalar farmakologiyaning fundamental muammolarini III –bosqichda o’zlashtiradilar, keyin uning amaliy tomonlarini farmakoterapiyada chuqurroq o’rganishadilar.
Tabiiyki farmakoterapiya III-bosqichdan VI-bosqichgacha barcha klinik kafedralarning diqqat markazida bo’lishi lozim. Farmakologiya fanini o’qitishdagi aynan Shunday ketma-ketlik va uzluksizlik ushbu muhim fanni o’qitish va olgan bilimlarini farmakoterapiyaning aniq masalasini yechishda samarali qo’llashni taminlaydi.
Ushbu darslik farmakologiya asoslari va farmakoterapiyaning ba’zi tomonlarini qamrab olgan, unda hozirgi zamon farmakologiyasining eng zarur bo’limlari bayon etilgan va dori vositalari guruhlarining asosiy namoyondalari ta’riflangan. Darslik tibbiyot oliy o’quv yurtlari va universitetlarning tibbiyot fakulteti talabalariga mo’ljallangan. Tuzilishi va mazmuni bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan III-bosqich talabalari uchun farmakologiyadan namunaviy dasturga mos keladi.