O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Unli bilan tugugan o‘zak-negizlarda
birlik, yumshoq o‘zak-negizda
I sh. -m əkəm tulkum
II sh. -ng əkəng tulkung
III sh.–si, su əkəsi tulkusu
ko‘plik, yumshoq o‘zak-negizda
I sh. -miz -muz əkəmiz tulkumuz
II sh.–ngiz -nguz əkəngiz tulkunguz
III sh.-ləri -ləri əkələri tulkuləri
Undosh bilan tugagan o‘zak-negizda
birlik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -im, -um qishlaim, qushum,
II sh. -ing, -ung qishlag‘ing, qushung
III sh. -i, -u qishlag‘i, qushu
ko‘plik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -imiz, -umuz qishlag‘imiz qushumuz
II sh. -ingiz, -unguz qishlag‘ingiz qushunguz
III sh. -lari, -nari,-dari, -tari, qishlaqlari qushlari
Bular aniq egalik qo‘shimchalari sanaladi. Ular gap boshida qaralmish bo‘lib keladi: qushum kəttə.
Shuningdek, -n’k’, -d’k’, -’k’ shakllaridagi egalik ko‘rinishi ham bor, uni adabiyotlarda abstrakt egalik ham deyishadi_. Ularni olgan so‘zlar gap oxirida kelib ot kesim vazifasida keladi: Bu chəpən meningki, bu qag‘az unungki, uchəskə Lupt’n’k’ (Lutfiniki).
Ba’zi so‘zlarda uchinchi shaxsda egalik qo‘shimchalari ketma-ket qo‘shilishi mumkin: s’yn’s’, yərm’s’, un’s’. Shuningdek, Jizzax va Toshkent (-(u)vuz) shevalarida egalik qo‘shimchalari tushishi ham mumkin: b’zd’ məktəp, s’zd’ q’shlכg‘. Egalik qo‘shimchalari otlarga va sifatdoshlarga qo‘shilib keladi: yyeyər’n’ yyep, ’chər’n’ ’ch’p (yeyarini yeb, icharini ichib.
Toshkent shevasida egalik qo‘shimchalari:
birlik
I sh. –m, -’m
II sh. –ng, -’ng
III sh. –s’, -’
ko‘plik
I sh. –vuz//-vuzə//-vzə, uvuz//-u:z//-uz//-uvuzə//-uvzə//-u:zə// -uzə
II sh. –y’z// -ylə, -’y’z//-’:z//-’z//-’ylə
III sh. -s’//-lər’, -’//-lər’
O‘zbek shevalarida ko‘plik morfologik (affiks) vositasida ifodalanishi: bכle-lər-bכlələ - bכllə - bag‘alar, mכllər - moldər - mכllar -- -lar tarzida va sintaktik yo‘l bilan (ko‘plikni bildiruvchi so‘zlar yordamida) shakllanishi on odəm - o‘n odam, kəttə-k’ch’k, hər x’l qələm - har xil qalam, todə-todכ mכl - to‘da-to‘da mol.
Ad.orf. - lar ko‘plik affiksi o‘zbek shevalarida quyidagi ko‘rinishga ega: jl -lar: qishlכqlər > qishloqlar - lər: məzgillər // ad.orf. manzillar; -nar: miymənnər // ad.orf. mehmonlar -nər: djuzumnər // ad.orf.uzumlar; -dar:maldar // ad.orf.mollar; -tar: attar //ad.orf otlar.
yl. -lar:qushlar (And.); -lər:gullar//gullar (And.); -la:qi:zla // qizlar (Xorazm); -lə:odamlə //odamlar (Toshkent); kishilə // kishilar (Xorazm); -ər: b’zər //bizlar (Parkent); -ə:b’zə>b’zə>bzə //bizlar (Toshkent).
Til oldi - unlilardan keyin: lər kishilər, ellər, ishlər, nərsələr. So‘z til orqa unlimi, o‘zak sonor tovush bilan tugasa: -nar:postunnar, chopannar, tamnar, miymannar.
O‘zak – negiz til oldi unlilar bilan tugasa: nər kunnər, tunnər, mergenner, hukumnər, gilamnər.