O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

3. Tarqatma materiallar.…………….………………….104-106

I. O’quv materiallar
1- ma’ruza


Mavzu: Kirish. “O‘zbek dialektologiyasi” fanunining maqsadi va vazifalari


Reja:

1. “O‘zbek dialektologiyasi” fanining predmeti va vazifasi.

2. Milliy til va mahalliy dialektlar masalasi.
3. Xalq shevalari adabiy tilni boyituvchi vositalardan biri ekanligi.
4. Ona tilini o‘qitishda “O‘zbek dialektologiyasi” fanining o‘rni.
5. “O‘zbek dialektologiyasi” fanining tilshunoslik fanining boshqa bo‘limlari bilan aloqadorligi.
6. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shevalari.


Tayanch so‘z va tushunchalar: sheva, terminologiya (atamashunoslik), lahja, transkripsiya, dialekt, fonetik transkripsiya, tasviriy dialektologiya, fonologik transkripsiya,
tarixiy dialektologiya, sinxron plan, transliteratsiya, unlilar, diaxron plan, undoshlar, lingvo-geografiya usuli, xalq shevasi, orfografiya, adabiy til, orfoepiya.


Dialektologiya tilshunoslikning bir sohasi bo‘lib, u biror tilning mavjud dialektlarini, ya’ni mahalliy lahja hamda shevalarni o‘rganadi va o‘rgatadi. Dialektologiya grekcha so‘z bo‘lib, (dialektos - sheva, logiya - fan) sheva haqidagi fan degan ma’noni anglatadi.
“O‘zbek dialektologiyasi” fani O‘zbekistondagi, qardosh mamlakatlar-dagi o‘zbeklarning tilini, turli dialekt, lahja va shevalarini ilmiy-amaliy jihatdan tadqiq etadi. O‘zbek tilining sheva, dialekt, lahja hamda shevalar guruhlarini o‘rganish o‘zbek dialektologiyasining predmetidir.
Obyektlarini o‘rganish bo‘yicha dialektologiya ikki turga bo‘linadi:
1. Tasviriy dialektologiya (dialektografiya) mahalliy lahja va shevalarga xos fonetik va leksik-grammatik xususiyatlarni qayd qilish bilan chegaralanadi. Sinxron planda o‘rganilgan shevalar tasviriy dialektologiya uchun ilmiy amaliy qimmatga molik materiallar beradi.
2. Tarixiy dialektologiya esa tilning dialektal xususiyatlarini kelib chiqishini, rivojlanishini, turli davrlarda o‘zgarishini, qardosh tillar bilan munosabatini va shu shevalarning tashkil topishida boshqa tillarning ishtirokini aniqlash, lahja va shevalarni lingvo-geografik usullar bilan o‘rganish ham tarixiy maqsadlarni ko‘zda tutadi.
SHevalarni o‘rganish til tarixi uchun ham xalqning tarixi uchun ham boy va qimmatli materiallar beradi. Adabiy tilda yo‘q bo‘lib ketgan, o‘zgarishga uchragan leksik elementlar, ayrim grammatik formalar mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun dialektologiya til tarixini o‘rganish uchun juda ham ahamiyatlidir. Qadimiy o‘zbek yozma yodgorliklarining bizga noaniq bo‘lgan xususiyatlarini o‘zbek shevalarining xususiyatlarini o‘rganish bilan aniqlab to‘ldirish mumkin.