O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Prof. I.I.Zarubin tasnifi quyidagilardan iborat. U o‘zbek shevalarini to‘rtta shevalar guruhiga bo‘lgan:
1. Xiva guruhi.
Farg‘ona guruhi.
Toshkent guruhi.
Samarqand-Buxoro guruhi.
Prof. I.I. Zarubinning bu tasnifida qipchoq (-j lovchi) va shimoliy o‘zbek shevalari hisobga olinmagan.
Prof. K.K.Yudaxin tasnifida o‘zbek shevalari tasnifi­ning ikki varianti tavsiya qilinadi: 1-variantda o‘zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singormonizmni saqlash darajasiga qarab to‘rt guruhga ajratgan. Keyinchalik (2-variantda) u shevalarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan yaxshi tanishib oldingi tasnifiga aniqlik kiritib, o‘zbek shevalarini beshta guruhga bo‘ldi:
1.Toshkent guruhi.
2.Farg‘ona guruhi.
3. Qipchoq (-j) guruhi.
4. Xiva (Xiva - o‘g‘uz) guruhi.
5. Shimoliy o‘zbek shevalari guruh.
Prof. YE.D.Polivanov tasnifida o‘zbek tili sheva va dialektlari orasidagi eng mayda farqlarni ham ko‘rsatuvchi klassifikatsiyani berdi. U tildagi ikki holatni ko‘zda tutdi: 1. Metisatsiya (qardosh tillar chatishuvi) –turkiy tillarning o‘zaro munosabati.
2. Gibridizatsiya (turli sistemadagi qardosh bo‘lmagan tillarning chatishuvi) – tojik tilining o‘zbek shevalariga ta’siri.
Olim o‘zbek shevalarida tojik tilining ta’siri hisobga olib, o‘zbek shevalarini: eronlashmagan va eronlashgan shevalar, deb bo‘ldi. Toshkent, Qo‘-qon-Marg‘ilon, Andijon-Shahrixon tipidagi shevalarda eronlashish elemen-ti mavjudligini qayd qilgan. Buxoro, Samarqand, Xo‘jand, O‘ratepa tipi-dagi bir qancha shevalarni maksimal darajada eronlashgan, ya’ni tojik tili vokalizmini o‘zida to‘la aks ettirgan shevalar deb hisoblaydi. Eronlash-magan shevalarga Farg‘onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon, Yo‘lguzar) va o‘zbek-qipchoq (dj-lovchi) lahjasidagi shevalarni kiritadi.
YE.D.Polivanov tasnifi shevalarga quyidagi ikki holatning ta’sirini ko‘rsatgan:
1. Metisatsiya (qardosh tillarning o‘zaro ta’siri).
2. Gibridizatsiya (qardosh bo‘lmagan tillarning o‘zaro ta’siri).
Maksimal eronlashgan shevalar: Samarqand va Buxoro shevalari.
Eron elementlari mavjud: Toshkent, Marg‘ilon, Andijon shevalari.
Eronlashmagan shevalar: Farg‘onaning singarmonizmli qipchoq lahjasi oiddir.