O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

1. O‘rta o‘zbek dialekti ikki gruppaga ajratilgan:
a) O‘rta O‘zbekiston shevasi (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Farg‘ona).
6 yoki 7 unli fonema bor, so‘zning 1,-2- bo‘g‘indan o fonemasi bor.
b) Shimoliy o‘zbek shevasi (Chimkent, Sayram, Jambul, Marki, Janubiy Qozig‘iston)
2. Shayboniy o‘zbek yoki j-lovchi dialekti. Bu dialektga Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro, Surxondaryo, Ohangaron vodiysi, Farg‘ona. Unlilar 8 ta, o‘zlashayotgan כ fonemasi bilan 9 tadir.
djol < yol (yo‘l)
djכmכn 3. Janubiy Xorazm dialekti (Xonqa, Hazorasp, Shovot, Yangiariq, G‘azovot, SHo‘raxon). Unlilar 9 ta. Hozirgi zamon davom fe’li: -yətor. Gəly ətor.
Kelasi zamon fe’li: -djəq, -djək qo‘shimchalari bilan yasaladi.
4. Alohida gruppa shevalar (kelib chiqishi turlicha bo‘lgan ayrim shevalari). Ular ikkiga bo‘linadi:
1. Qorabuloq, Iqon, Mankent shevalari.
2. "Umlautli" shevalar (Namangan viloyatida uchraydi).Bunday shevalarda lablanish hodisasi aniq sezilib turadi:ul’m, bכrutt’, kelutt’.
Prof. V.V.Reshetov tasnifi
Prof. V.V.Reshetov o‘zbek shevalarining tarixiy-lingvistik xususiyatlarni va ayrim dialektlarga qo‘shni tillar (tojik, qozoq, qoraqalpoq, turkman) munosabatini hisobga olgan holda o‘zbek shevalarining tasnifini amalga oshirgan_ klassifikatsiya sxemasini tuzdi.
O‘zbek xalqi tarkibida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan, farqlanadigan uch dialekt birligi bor:
1. Qipchoq.
2. O‘g‘uz.
3. Qarluq-chigil-uyg‘ur.
Demak, o‘zbek tili uch turkiy komponentning birikishi natijasida vujudga kelgan:
1. Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasi hozirgi qardosh uyg‘ur tiliga yaqin bo‘lib, tojik tili bilan yaqin etno-lingvistik munosabatda bo‘ladi.
2. Qipchoq lahjasi qardosh qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin.
3. O‘g‘uz lahjasi qardosh turkman tili bilan yaqin.
Prof.V.V.Reshetov asosan turk tillari tasnifi uchun ham asos bo‘lgan ikki lahjani (qipchoq va o‘g‘uz lahjasini) oladi va uchinchi lahja qilib, o‘zbek xalqining shakllanish tarixida muhim rol o‘ynagan qorluq, chigil va uyg‘ur qabilalarining birligini ko‘rsatadi: qorluq-chigil-uyg‘ur dialekti. Ularni lahja atamasi bilan ataydi:
1. Qipchoq lahjasi.
2. O‘g‘uz lahjasi.
3. Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi.