O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. Bu lahjaning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
a) qipchoq shevalaridagi kabi juft unlilar mavjud;
b) qisqa va uzun unlilar farqlanadi:
a : t, a:d
(hayvon) (ism)
v) so‘z boshida t va k tovushlarining jaranglashinishi mumkin: dil < til, gel < kel
g) k, g tovushlarining yumshalishi.
d) qaratqich kelishigi affiksining -ing,-ing formasida ishlatiladi.
ye) bol fe’lidagi b ning tushishi bol > ol... (Xorazmda yashovchi aholining aksariyat ko‘pchiligi o‘g‘uz lahjasiga kiradi).
O‘zbek shevalari va ularning xususiyatlari (y, j, o) oldingi tasniflarda mukammal tarzda berilgan.
Ma’lum bir voha yoki viloyat shevasining tasnifi. Ma’lum bir voha yoki viloyat shevalarini tasnif qilish ham oldin amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda uchraydi. Masalan, F.Abdullayev, A.Aliyev, Saidmuso Rahimov o‘zbek shevalarini guruhlab o‘rganishgan. F.Abdullayev Xorazm shevalarini qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga bo‘lgan.. A.Aliyev Namangan guruh o‘zbek shevalarini guruhlab tadqiq etgan. Saidmuso Rahimov esa Surxondaryo o‘zbek shevalarini ikkita guruhga bo‘lgan:
1.J-lovchi shevalar (qipchoq lahjasiga xos shevalar).
2.Y-lovchi shevalar (qorluq lahjasiga xos shevalar). Ularda V.V.Reshetov tomonidan talqin etilgan qipchoq va qorluq lahjalariga oid xususiyatlar uchraydi_.
Prof. G‘ozi Olim tasnifi. Prof. G‘ozi Olim o‘zi to‘plagan juda boy faktik materialga suyangan holda 1936 yili YE.D.Polivanov tasnifi(klassifikatsiyasi)dan so‘ng o‘zbek shevalarini tasnif qildi. YE.D.Polivanov ma’noga ta’sir qilmaydigan fonetik hodisalarni, tashqi ta’sirni o‘z ishiga asos qilib olganini tanqid qilib, juft unlilarning ma’no farqlash xususiyatiga, lahja, sheva vakillari orasida tushunilmaydigan leksik, morfologik, fonetik xususiyatlarga ko‘ra klassifikatsiya qilishni ilgari surdi. G‘ozi Olim o‘zbek shevalarni uch lahjaga ajratdi:
I. O‘zbek-qipchoq lahjasi, unga to‘rt sheva kiradi: Qirq shevasi, Jaloyir-loqay shevasi, Qipchoq shevasi, Gurlan shevasi. Bu lahjaga Ohangaron vodiysi, Mirzacho‘l, Samarqand, Zarafshon, Buxoro atroflarida, Qashqadaryo, Surxondaryoda yashovchi o‘zbeklar kiradi. Bu lahja vakillari Xorazmda, Andijonda, Namanganda, Qo‘qonda, Qipchoqda, Chimboyda, Qung‘irot rayonlarida hamda Tojikistonda va Afg‘onistonning shimolida yashovchi o‘zbeklar ham shu lahjaga kiradi. bu lahjaning fonetik va morfologik xususiyatlari quyidagicha:
y > dj: yyer -djer; yol - djol
q > g‘: aq - ag‘ar; aq - a-ь; qulaq - qulag‘ь
p > b: top > tכbi, qat - qab
g,g‘ > y: tegdi - tiydi, yegdi - iydi; yg‘n - djyn
Ko‘plik qo‘shimchasi: -lar,-lər, -nar, -tar, -tər, -dar,-dər.
Hozirgi zamon davom fe’li: -yatir, -djatir.