O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Savol va topshiriqlar
1. O‘zbek shevalari qachondan boshlab o‘rganilgan?
2. Prof. I.I. Zarubin tasnifida o‘zbek shevalari necha guruhga bo‘lingan, nega ?
3. Prof. K.K. Yudaxin o‘zbek shevalarini necha guruhga bo‘lib tadqiq etgan?
4. Prof. E.D. Polivanov tasnifining o‘ziga xos xususiyatlari nimalarda ko‘rinadi?
5. Prof. YE.D. Polivanov o‘zbek shevalarining qancha dialektga bo‘lgan?
6. Prof G‘ozi Olim o‘zbek shevalarini necha lahjaga bo‘lib tadqiq qilgan?
7. Prof. A.K. Borovkov o‘zbek shevalarini qanday xususiyatlari asosida o‘rgangan?
8. Prof. A.K. Borovkovning keyingi tasnifi qanday dialekt­larga bo‘lingan?
9. Prof. V.V. Reshetov tasnifining o‘ziga xos xususiyatlari haqida gapiring.
10. Prof. V.V. Reshetov o‘zbek shevalarini necha lahjaga bo‘lgan?
11. Har bir tasnifga xos xususiyatlarni qiyoslab, eng mukammal tasnifni aniqlang.


5- ma’ruza


Mavzu: O‘zbek shevalarining fonetik xususiyatlar. Shevalarda fonemalar va fonetik jarayonlar.
Reja:
1. O‘zbek shevalari fonetikasi.
2. O‘zbek tili lahjalarida unlilar.
3. Singarmonizm
4. Unli va undoshlarning orttirilishi hamda tushib qolishi
Tayanch so‘z va tushunchalar: toshkent tipidagi y-lovchi shevalar, affrikat tovush,
fonema, undoshlarning ortishi va tushib qolishi, unli va undoshlarning ortishi hamda tushishi, dissimilyatsiya, assimilyatsiya, fonetik xususiyatlar, singarmonizm, cho‘ziq unlilar, qisqa unlilar, fonetik ultra cho‘ziqlik (emfatik cho‘ziqlik), tanglay uyg‘unligi, lab uyg‘unligi, o‘zbek shevalari fonetikasi.


Prof. A.K.Borovkov o‘zbek shevalarini klassifikatsiya qilishda o‘z yo‘liga ega bo‘lgan olimlardan biridir. To‘plab ulgurgan faktik materiallar asosida o‘zbek shevalari klassifikatsiyasining ikki xil variantini taklif qilgan. Bu klassifikatsiyasida o‘zbek dialekt va shevalarini, ulardagi eng muhim fonetik xususiyatlarga ko‘ra ikki gruppaga ajratdi:
1. כ - lovchi shevalar.
2. a- lovchi shevalar.
כ - lovchi gruppa shevalarga shahar shevalari (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Kattaqo‘rg‘on, Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona, Qarshi, Jizzah shahar shevalari) va ular atrofidagi rayon shevalarini kiritdi.