O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Ravish. Shevalardagi ravishlar adabiy tildagi normadan chetga chiqlsaydi, faqat so‘zlarning fonetik qiyofasida bo‘ladi.
Payt ravish:
Bugun, ertan, axsham buyin, ye:r,
yertə - kunduz, xeli, axsham, yertan
xa:zo‘r, bo‘lto‘r xarvax.
O‘rin ravishi:
shunda, baqa, ke:din, shaqtin, uzaqta, alo‘stan, ayshaqa, mכyshaqa, shuya:na.
Holat ravishi:
Te:z, zo:rg‘a, qoyo‘n, ag‘ir, onay, seki:n, mu:t (bekorga) to‘xtavsis, yayav.
Daraja-miqdor ravishi:
kop, a:z,picha, כbdan, shunchalli, qanchalli, to‘ntaqdiy, pitə, so‘ra.
Ravish yasalishi:
1. Leksik yo‘l bilan: kop, a:z, yaxshi, chaqqan, alis.
2. Morfologik yo‘l bilan: -cha, -chə,-day,-dəy,-lap,-ləp. -chasina, -chəsinə, -an,- ən: -qastan, yigitchəsigə.
Bog‘lovchilar. Shevalardagi bog‘lovchilar o‘z xususiyatlari bilan adabiy tilga yaqin holatda. Fonetik ko‘rinishda farq ko‘rinadi: va o‘rni bilan bog‘lovchisi bajaradi: səm bilan mən. həm bog‘lovchisi qo‘llanganda h tushadi: osh o sayəm onni bashqa; kesəməm, a: samam alama - da, -də yuklama, bog‘lovchi vazifalarida qo‘llanadi: bardim-da, keldim; aytqanimni ayttim-da arqag‘a qashtim.
Yuklamalar. Shevalarda qo‘llanadigan yuklamalar ma’no jihatda adabiy tildagidek ko‘rinishga ega: -a, -ə yuklamasi istak, qistashni ifodalaydi: barsana, kesen-a.
-chi yuklamasi -a, -ə yuklamasiga ma’no jihatdan yaqin: alsayqchi, kesai-chi, barsayichchi.
- na,-nə yuklamasi ikki xil so‘roq ma’nosini ifodalaydi:
a) adabiy tildagi -mi yuklamasi vazifasida keladi: sənəm a: damne, a:taq ba:zarin kədi na?
b) adabiy tildagi -chi so‘roq yuklamasi vazifasida keladi: o:zin, kəpsə, ma:shi:nə nə? mən ketəmə, sən nə.
-av yuklamasi: a) hayrat, zavqlanish taajjub ma’nolarini ifodalaydi;
v) achchiqlanish, achinish ma’nosida ham ishlatiladi: ba:hima yyetəsən -
-av, olumiqni be:su!
-in, -ng qo‘shimchasi -a,-ya yuklamasining ma’nosini beradi: Tandirinda o:tin ba:rmi? – yoq-q! (Tandiringda o‘tin bormi, yo‘g‘a, yo‘q edi-ya).
Undovlar. Shevalardagi undovlarga alaqador leksik qatlam ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Emotsional undovlar. SHevalarda hayrat, taajjub, achinish kabi ma’nolarni ifodalovchi undovlar (Xor.) shevalarda ibi, ibi-yyey holatida bo‘ladi. Ular eh, e-ya, iyys, voy-voy, atang undovlariga to‘g‘ri keladi.
Uff - charchaganlikni, uhh - g‘amginlikni bildiradi. Mushuk: pish-pish, tovuq tu:tu; ot: box-box,-mox-mox, tuya: chok-chok, sigir: xav-xav, buzoq: jəv-jəv, qo‘y: quray-quray, suv ichishga chaqirish quvay-quvay. echki: gich-gich (haydash), churi-churi (chaqirish) xo‘kizni (qaytarish): hav, ke!
Tovushga taqlid so‘zlar ham uchrab turadi: soat chiq-chiq -q’l’i yurup toxtapt’.
Ko‘makchilar. Ko‘makchilar o‘ziga xos xususiyatlari bilan adabiy tildagi (-y) farq qiladi: bilan-m’nən, mərmən holatida ishlatiladi: kun’ m’nən ’shləd’y - kun bilan ishladik.
uchun ko‘makchisi shevada yugun formasida ishlatiladi: menyuchun ’shləsən ’shləmə - metin uchun ishlama.
səyin - adabiy tildagi kabi: kunsəyn’ yəxsh’ bolכpt’ - kun sayin yaxshi bo‘lyapti.
SHevalarda modal va taqlid so‘zlar ham qo‘llanadi. Ular adabiy tildagi kabi holatlarda ishlatiladi.