O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

O‘zbek shevalarida so‘z yasalishi o‘zbek shevalariga bag‘ishlangan har bir dialektologik ishda ma’lum ma’noda o‘z ifodasini topgan. Sh.Shoabdurahmonov, X.Doniyorov, F.Abdullayev, A.Aliyev, B.Jo‘rayev, Y.Jumanazarov, N.Rajabov, K.Sharipova cingari dialektologlarning ishlarida qisqa bo‘lsa ham berilgan_. Ot, sifat, fe’l va ravishlarda ko‘proq so‘z yasalishini kuzatish mumkin. Bu sohada affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan so‘z yasalishini kuzatish mumkin. O‘zbek adabiy tilida bo‘lganidek, shevalarda ham so‘z yasashning affiksatsiya usuli bilan ancha unumli so‘z yasash usulidir.Albatta so‘z yasalishi hodisasi shevalarimizning ham boyish manbalari sanaladi. Shu bilan birga shevaga oid ba’zi bir ishlarda so‘z yasalishiga namuna sifatida keltirilgan misollardan ba’zi birlari o‘zini oqlamaydi_. SHevalardagi so‘z yasalishiga namunalar: -shug‘ / -sh’q yyel’shug‘ (T.) -shək yelimshək (X.)
-dan xavardan (xabardor, X.) -g‘ch suzכng‘ch (T.)
-cha q’z’lcha (qizil lavlagi F.) -liq damizliq (tomizg‘i X.)
-lug‘ tuzlug‘ (A.,T.) -lכq botəlכq (Qo‘q.)
-ag‘ uyag‘ (uyg‘oq X.) -g’r bəzərg’r (bozorbob A.)
-da shairda (shaqirla jl.) -ch inanch (ishonch)
-əli / -ali getəli, barali (ketaylik, boraylik, X.)
-chəng/ -chən mahs’chən// məhs’chəng (mahsisiz) (F.,A.)
Shevalarda so‘zga so‘z qo‘shib so‘z yasash holatiga, ya’ni kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishiga ham misollar uchraydi:
shכkכsa gosh(t) barak palavkad’
tuxumbarak gul’ra:nכ bor’kalla
nenkad’ nכskad’
patma ch’mch’q (jiblajibon A.)
qכra yalaq (chug‘urchuq, F.)
Otlarda so‘z yasashning affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama so‘zlar ko‘p uchraydi: bכg‘bכn, xalvכgar .
Biror kasb ixtisosga mansub shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar:
- ch’: naych’, surnaych’, teg’rmכnch’, a’lכch’.
- kכr: sכh’pkכr - gar: nכsgar
- kash: p’llakash - tarכsh: juntarכsh
- paz: salmisapaz - bכf : shכy’bכf
- sho‘y: po‘stsho‘y - mand: ayכlmand
- bכz,-vכz: mכrbכz
O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- zכr,-’sten, -gכh, -dכn, -q, -כq, -qכq (bכtqכq)