O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Dorixona ukropi, fenxel (Укроп аптечный) — Foeniculum vulgare Mill.
Dorixona ukropi selderdoshlar (soyabonguldoshlar) - Apiaceae (Umbelliferae) oilasiga mansub, bo’yi 90-200 sm ga yetadigan ko’p yillik o’t о’simlik. Dorixona ukropi ikki yillik qilib o’stiriladi. Poyasi tik o’sadi, sershox. Barglari uch-to’rt marta ingichka chiziqsimon yoki ipsimon bo’laklarga patsimon ajralgan bo’lib, bandi yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o’mashgan. Mayda, sariq rangli, bosh bo’lakli gullari poya va shoxlari uchiga joylashgan murakk- ab soyabon gulto’plamni hosil qiladi. Mevasi - qo’shaloq pista. Dorixona ukropi iyul-avgust oylarida gullaydi, mevasi sentabrda pishadi.
Ukrop yovvoyilashgan holda Turkmanistonning janubida (Sumbar tog’ oralig’ida) uchraydi. Dorivor ukrop madaniy holda Ukrainaning janubi-g’arbiy hududlarida, Rossiyaning Krasnodar o’lkasi, Shimoliy Kavkaz va Markaziy Osiyoning ko’pgina min- taqalarida, shu jumladan, O’zbekistonda dorivor xomashyosi olish uchun o’stiriladi.


Dorivor ukrop, fenxel (Укроп аптечный)- Foeniculum vulgare Mill.
Ukropning mevasi va undan olinadigan efir moyi tibbiyotda ishlatiladi. O’simlik mevasining 60-90% i yetilgandan so’ng o’rib olinadi, bog’-bog’ qilib bog’lab, xom mevalari pishishi va o’simlik qurishi uchun poyasining mevali qismini yuqoriga qaratib, xirmonga to’plab qo’yiladi. Keyin o’simlik yanchiladi, shamol mashinasida sovurib, mevalari tozalanib xashagidan ajratib olinadi. Mevasidan farmatsevtika zavodlarida efir moyi olinadi.
Meva tarkibida 3-6,5% efir moyi, 20% gacha yog’, oqsil va boshqa biologik faol moddalar bor. Efir moyi 50-60% anetol, 10- 20% fenxon ketoni, 10% metilxavikol va boshqa terpenoidlardan tashkil topgan.
Mevasidan olingan efir moyi va undan tayyorlangan ukrop suvi yuqori nafas yofilari yallig’langanda va shamollaganda balg’am ko’chiruvchi, ich yumshatuvchi hamda yel haydovchi vosita sifa­tida, dispepsiyada qodlaniladi.


Yetmak, beh (Колючелистник)- Allochrusa gypsophilloides Regel et. Srenk.
Yetmak Chinniguldoshlar - Caryophyllaceae oilasiga mansub bo’lib, bo’yi 80 sm ga yetadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Ildizlari 6 m gacha yetadi, tik joylashgan. Poyasi bir nechta bodib tik o’sadi, asos qismidan boshlab shoxlangan, oqish yoki qizg’ish rangli. Barglari chiziqsimon yoki tor nishtarsimon bo’lib, poyasi bilan shoxlarida bandsiz qarama-qarshi joylashgan.
Barg qo’ltig’idan ingichka, kalta novdalar o’sib chiqadi. Mayda, oq yoki pushti rangli gullari qo’shaloq shoxchalarga joylashib, keng g’o’vaksimon to’pgulni hosil qiladi. Mevasi sharsimon ko’sakcha. Yetmak iyun-iyul oylarida gullaydi, iyul-avgustda mevasi yetiladi.
Yetmak (beh) turlari Markaziy Osiyo va Qozog’istonning O’zbekistonga chegaradosh hududlarida cho’llarda, tog’ etaklaridan to tog’laming o’rta qismigacha bodgan toshloqlarda, shag’alli qiyaliklarda, qurib qolgan daryochalarda va ochiq yerlarda o’sadi.
Yetmak (beh) turlarining ildizi tarkibida 10-30% triterpen sapo­ninlar va boshqa biologik faol moddalar bor. Yetmak ildizi balg’am ko’chiruvchi vosita sifatida bronxit, nafas yo’llarining boshqa sha- mollash kasalliklarida qodlaniladiXalq tabobatida ham Yetmak (beh) turlarining ildizidan tay­yorlangan qaynatma bronxit, yo’tal va nafas yo’llarining boshqa kasalliklarida hamda turli yaralami davolashda ishlatiladi. Yetmak turlarining ildizidan toza saponinlar olinadi. Bu o’simlik ildizidan oziq-ovqat, yengil sanoatda hamda xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarida keng miqyosda foydalaniladi.
Yetmak ildizi ko’pirish xususiyatiga ega bo’lgani uchun mahalliy xalq undan uzoq davrlardan beri nisholda va turli xil holvalar tay­yorlashda foydalanib kelmoqda.